Kατά την μετάβαση από τον 19ο στον 20ο αιώνα, η κοινωνική, οικονομική και πολιτική κατάσταση στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα (όλη η σημερινή χώρα, βόρεια της γραμμής, Λευκάδα, Ακαρνανία, Τρίκαλα, Λάρισα, σύμφωνα με στοιχεία του 1907) ήταν εξαιρετικά περίπλοκη. Κυρίαρχη αντίθεση η οποία καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και τις διαθέσεις των κατοίκων, ήταν η οξύτατη μορφή του αγροτικού ζητήματος.
Αγρότες και ΕΜΕΟ
Ποιοι ήταν οι αγρότες, μάλλον οι κολίγοι, που διαβιούσαν εκεί; Σύμφωνα με την Πηνελόπη Δέλτα «... Ήταν ένα κράμα όλων των βαλκανικών εθνικοτήτων τότε η Μακεδονία. Έλληνες, Βούλγαροι, Ρουμούνοι, Σέρβοι, Αλβανοί, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, ζούσαν φύρδην μίγδην κάτω από τον βαρύ ζυγό των Τούρκων. Η γλώσσα τους ήταν η ίδια μακεδονίτικη, ένα κράμα και αυτή από σλάβικα κι ελληνικά, ανακατωμένα με λέξεις τούρκικες. Όπως και στα βυζαντινά χρόνια, οι πληθυσμοί ήταν ανακατωμένοι τόσο, που δύσκολα χώριζες Έλληνα από Βούλγαρο –τις δύο φυλές που κυριαρχούσαν. Εθνική συνείδηση είχαν την μακεδονική μονάχα...».
Χαρακτηριστικά, στην ελώδη περιοχή των Γενιτσών (σημερινά Γιαννιτσά) όλα τα χωριά ήταν τσιφλίκια, με μουσουλμάνους, Έλληνες, Εβραίους και Λεβαντίνους ιδιοκτήτες. Η καταπίεση των κολίγων δεν γνώριζε εθνικότητα, ήταν το ίδιο βάρβαρη από όλους, για όλους.
Η αισχρή εκμετάλλευση των τσιφλικάδων, μοιραία οδήγησε στην μαζική ένοπλη αντίσταση των καταπιεσμένων και στην συγκρότηση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης - ΕΜΕΟ (1893). Η ΕΜΕΟ προέβαλλε την κοινωνική απελευθέρωση των κολίγων από την τυραννία των γαιοκτημόνων και όχι την ενσωμάτωση της Μακεδονίας σε κάποιο από τα ανερχόμενα αστικά έθνη-κράτη.
Μέλος της οργάνωσης «μπορούσε να γίνει κάθε κάτοικος της Ευρωπαϊκής Τουρκίας χωρίς καμιά διάκριση γλώσσας, εθνικότητας, θρησκείας και πολιτικοφυλετικών πεποιθήσεων» (αν και η συντριπτική πλειοψηφία της ΕΜΕΟ ήταν σλαβόφωνοι - βουλγαρογενείς), ενώ διακηρυγμένος σκοπός της ήταν «η βελτίωση της πολιτικής και κοινωνικής θέσης των κατοίκων της Μακεδονίας» και η «απαλλοτρίωση των μεγάλων τσιφλικιών προς όφελος των ακτημόνων αγροτών». Τότε ήταν που εμφανίστηκε και για πρώτη φορά το ‘πολυεθνικό–γεωγραφικό’ σύνθημα «η Μακεδονία στους Μακεδόνες».
(Για την ιστορία, οι ουτοπικές διακηρύξεις της ΕΜΕΟ, όπου θα ζούσαν αρμονικά Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι, άλλοι σλαβόφωνοι, Τούρκοι, Εβραίοι, Βλάχοι και Αλβανοί, δέχθηκαν ένα ισχυρό πλήγμα, με την αποτυχημένη εξέγερση του Ίλιντεν (1903). Λίγο μετά τον θάνατο του Π. Μελά και κοντά στην έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων το κίνημα της ΕΜΕΟ εγκλωβίστηκε α) στην μέγγενη των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και ανταγωνισμών γύρω από την τύχη της καταρρέουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας («Ανατολικό ζήτημα»), β) στο επίκεντρο του ανερχόμενου αστικού εθνικισμού και γ) στην κόψη της σύγκρουσης των μεγαλοϊδεατισμών των βαλκανικών χωρών και έσβησε).
Ο αληθινός Παύλος Μελάς
Ο μύθος του κυριότερου εθνικού ήρωα της μετεπαναστατικής αστικής Ελλάδας κτίστηκε α) από την οικογένειά του (από την βιογραφία του που δημοσίευσε η χήρα του το 1964 και από τα δημοσιεύματα του κουνιάδου του Ίωνα Δραγούμη και μέσω αυτού, από την Πηνελόπη Δέλτα), β) αλλοιώνοντας σοβαρά τις επιστολές του Μελά (όπως πιστοποιεί η αντιπαραβολή με τα πρωτότυπα που φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη) και γ) με καθοριστική την συμβολή των πελατειακών κομματικών δικτύων της εποχής.
Όλα αυτά, με στόχο να αναδειχθεί εμμέσως η οικογένεια Δραγούμη ως φύλακας και εκπρόσωπος του «εθνικού κεφαλαίου», εκείνων των χρόνων.
Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στην Μασσαλία το 1870, αποφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων το 1891 και λίγο μετά παντρεύτηκε την Ναταλία Δραγούμη, κόρη τού τότε υπουργού Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργού. Όλοι οι άμεσοι συγγενείς του ήταν στην υπηρεσία του βασιλιά.
Από τα γραπτά του, φαίνεται άνθρωπος ο οποίος ανδρώθηκε σε αυταρχικό περιβάλλον και έθρεψε μεγαλοϊδεατικά οράματα. Πολύ συντηρητικό άτομο, περιφρονούσε τον απλό λαό (τους «μικρούς ανθρώπους») και μισούσε τις «δημοκρατικές θεωρίες που λυμαίνονται την Ευρώπη».
Ως ανθυπολοχαγός, συμμετείχε σε τραμπουκισμούς κατά πολιτών αλλά και κατά της εφημερίδας ‘Ακρόπολις’ (14 Αυγούστου 1894) ενοχλημένος από ένα άρθρο της. Συμμετείχε στην ίδρυση της ‘Εθνικής Εταιρείας’, μυστικής οργάνωσης με «αόρατον αρχήν» και καταστατικό σκοπό «την αναζωπύρωσιν του εθνικού φρονήματος» διά του αλυτρωτισμού. Ήταν η πράξη γέννησης του ελληνικού βαθέος κράτους.
Τα επόμενα χρόνια ο Μελάς είναι μια μάλλον γραφική φιγούρα της αθηναϊκής καλής κοινωνίας. Προκαλεί δύο μονομαχίες, αγκομαχεί οικονομικά λόγω του θανάτου του πατέρα του και αναγκάζεται να μετακομίσει από το Κολωνάκι στην περιφέρεια της Αθήνας.
Σε αυτή την συγκυρία, Μελάς και Δραγούμης με μέλη της ‘Εθνικής Εταιρείας’ προετοιμάζουν την ένοπλη ελληνική επέμβαση στην Μακεδονία κατά του αντιοθωμανικού αντάρτικου των κομιτατζήδων. Η αλληλογραφία τούς προδίδει όμως ότι, βασικός στόχος τους δεν είναι η απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελλήνων, αλλά οι υπουργικοί θώκοι της Αθήνας.
Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897
Η εθνική αυτή συμφορά πυροδοτήθηκε με την εισβολή 3.000 έμμισθων ‘μαχητών’ της ‘Εθνικής Εταιρείας’ στο τουρκικό έδαφος (26 Μαρτίου1897). Το στράτευμα αυτό μετέφερε μέχρι τα σύνορα, ο ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς. Αντί να καταγάγει περίλαμπρες νίκες, ο ελληνικός ‘στρατός’ κατέρρευσε μέσα στις επόμενες μέρες, με χιλιάδες στρατιώτες να το βάζουν στα πόδια μόλις ακούστηκε πως «έρχονται οι Τούρκοι» και τους αξιωματικούς να ποδοπατιούνται για μία θέση στα τραίνα της μεγάλης επιστροφής και ντροπής.
Ο ίδιος ο Μελάς γλύτωσε, καθώς με την έναρξη των εχθροπραξιών είχε πάρει άδεια για να παρακολουθήσει τον …Επιτάφιο στην κοντινή Λάρισα. Ο πόλεμος έληξε με παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων με εξευτελιστικούς πολιτικούς και οικονομικούς όρους για την Ελλάδα.
Η φύση του ‘Μακεδονικού Αγώνα’
Ο ‘Μακεδονικός Αγώνας’ που επακολούθησε χρονικά, δεν ήταν παρά η σύμπραξη του Οθωμανικού κράτους, μουσουλμάνων μπέηδων και Ελλήνων παραστρατιωτικών για την καταστολή του επαναστατικού κινήματος των σλαβόφωνων αγροτών της Μακεδονίας (βάλτος Γιαννιτσών, κάμπος Νάουσας, χωριά Φλώρινας, και πολλά άλλα).
Οι Μακεδονομάχοι δυστυχώς έπαιξαν τον ρόλο του επικουρικού στρατεύματος του Σουλτάνου, εκκαθαρίζοντας την περιοχή από τους εξεγερμένους ντόπιους, κυρίως χριστιανούς και απαλλάσσοντας τους μπέηδες του κάμπου από τον εφιάλτη της επαναστατικής τρομοκρατίας.
Ιδιαίτερα αγαστή ήταν η στρατιωτική συνεργασία Ελλήνων και Τούρκων για την εκκαθάριση των εξεγερμένων κολίγων στα Γιαννιτσά. Αντικείμενο του βιβλίου της Πηνελόπης Δέλτα αποτελεί η αιματηρή αναμέτρηση εκεί, μακεδονομάχων και ανταρτών (κομιτατζήδων) το 1906-1907.
Είναι απίστευτη η αλληλογραφία, η ανταλλαγή πληροφοριών και ο συντονισμός μεταξύ τούρκων και ελλήνων στρατιωτικών. Αρκεί να σημειωθεί ότι χάρις σε αυτήν την συνεργασία, την άνοιξη του 1907 με μια αποφασιστική επίδειξη δύναμης, ο οθωμανικός στρατός κατέλαβε τον Βάλτο, εκτοπίζοντας από εκεί τους κομιτατζήδες. Το ελληνικό προξενείο θα πανηγυρίσει, τονίζοντας ότι στην επιτυχία της εκκαθάρισης «τα μέγιστα συνετέλεσαν τα εν την λίμνη ημέτερα σώματα» (ΙΑΥΕ 1906/4, Φ. Κοντογούρης προς Υπ. Εξ., Εν Θεσ/νίκη 21.7.1907, αρ. 492 εμπ.).
Αδιερεύνητη παραμένει η εμπλοκή της Γερμανίας, την οποία υπαινίσσεται εμμέσως πλην σαφώς στις δικές του αναμνήσεις ο βενιζελικός ήρωας της Πηνελόπης Δέλτα, καπετάν Νικηφόρος («Ο ναύαρχος Ιωάννης Δεμέστιχας», Αθήναι 1964, σ. 24). Η ανάληψη ‘δράσης’ στην οθωμανική Μακεδονία, με σκοπό την προσωρινή σταθεροποίηση του εκεί καθεστώτος που είχε κλονιστεί από την πρόσφατη εξέγερση του Ίλιντεν, ταίριαζε απόλυτα με την γερμανική πολιτική εκείνων των χρόνων.
Είναι κατανοητό ότι η ‘εθνικόφρων’ βιβλιογραφία (Εγχειρίδιο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Επίσημη ιστορία του ΓΕΣ, που γράφτηκε επί χούντας, Αλληλογραφία του ελληνικού προξενείου της Θεσσαλονίκης με την κυβέρνηση των Αθηνών εκείνης της περιόδου, «Τα μυστικά του Βάλτου» της Π. Δέλτα, Ο Μακεδονικός Αγώνας του Ι. Κ. Μαζαράκη, κ.α.) αποσιωπά ολόκληρη την συνεργασία των τούρκων και ελλήνων στρατιωτικών και κοτζαμπάσηδων. Στο ίδιο ‘πατριωτικό’ πνεύμα σήμερα, ο Σταύρος Λυγερός («Οι ‘Ταλιμπάν’ Του Εθνομηδενισμού… και Η Εθνική Ταυτότητα», SL Press.GR, Δεκ. 2018) απαιτεί «να μην πειράζουμε τους αγαθούς εθνικούς μύθους»)...
Ο θάνατος του Παύλου Μελά
Ο Παύλος Μελάς διορίστηκε από τον πρωθυπουργό Θεοτόκη, ως ‘γενικός αρχηγός’ των μακεδονομάχων στο βιλαέτι Μοναστηρίου (14 Αυγούστου 1904). Ύστερα από λίγες ημέρες πέρασε τα σύνορα με κατεύθυνση την περιοχή Καστοριάς-Φλώρινας και με αποστολή να πολεμήσει κατά των κομιτατζήδων.
«Διά καλό και διά κακό», σημειώνει στην ημιτελή απολογιστική έκθεσή του, «έγραψα εις τον καϊμακάμην (σημ. τούρκο στρατιωτικό διοικητή) Φλωρίνης επιστολήν, εν η τω εδήλωσα ότι σκοπός μου μόνον ήτο η τιμωρία των δολοφόνων Βουλγάρων και η προστασία των αδελφών μας από τας ορδάς αυτών. Ότι ουδένα άλλον θα πειράξω, ότι σέβομαι την κυβέρνησιν των Οθωμανών και τον στρατόν προ του οποίου θα παραμερίζω, εκτός εάν κυκλωθώ υπ’ αυτού» (ΓΕΣ/ΔΙΣ 1979, σ.336).
Ο Παύλος Μελάς σε αντίθεση με την αγιοποίησή του, προέβη σε εκκαθάριση των στελεχών της ΕΜΕΟ, τρομοκράτησε εκατοντάδες γέρους και γυναικόπαιδα, δολοφόνησε τον εξαρχικό ιερέα και δάσκαλο του χωριού Πρεκοπάνα (σημ. Περικοπή), έκλεισε το ρουμανικό σχολείο της Μπελκαμένης (σημ. Δροσοπηγή) και ανάγκασε τους εξαρχικούς κατοίκους του Σρέμπρενο (σημ. Ασπρόγεια) «να υπάγωσι και προσκυνήσωσι τον μητροπολίτην μας».
Σκοτώθηκε στην πρώτη πραγματική μάχη που έλαβε ποτέ μέρος. Παρά τις πολυάριθμες ‘ηρωικές’ εκδοχές για τον θάνατό του όλες συμφωνούν στις γενικές γραμμές ότι «ο θάνατος του Μελά προήλθεν από επίθεση εκ παρεξηγήσεως, των τουρκικών αποσπασμάτων υποθετόντων ότι η ελληνική συμμορία είναι βουλγαρική», όπως σημειώνει και ο πρόξενος Μοναστηρίου (νυν Μπίτολα). Φαίνεται ότι ο Μελάς τραυματίστηκε κατά λάθος από τους συντρόφους του, που τον αποκεφάλισαν κατόπιν, για να μην προδοθούν από τις κραυγές του, στον τουρκικό στρατό.
Τα ‘στραβά μάτια’ των μπέηδων και της Τουρκικής Δικαιοσύνης
«Οι Τούρκοι κρυφά ευνοούσαν τους Έλληνες. Ο (γενικός επιθεωρητής των μακεδονικών βιλαετιών) Χιλμή Πασσάς έλεγε με συγκεκαλυμμένες φράσεις στον Λάμπρο Κορομηλά, πρόξενο Θεσσαλονίκης: Τζάνεμ, κάνετε ό,τι θέλετε, μα μην κάνετε σαματά μεγάλο και μάχες, γιατί τότε θ’ αναγκαστώ να σας χτυπήσω. Έχω βλέπεις τους ξένους από πάνω μου που βλέπουν...» (αφήγηση του υποπλοιάρχου Γεωργίου Κακουλίδη, συντονιστή του Μακεδονικού Αγώνα στο προξενείο Θεσσαλονίκης, προς την Πηνελόπη Δέλτα).
Όταν οι Οθωμανικές Αρχές συνελάμβαναν κομιτατζήδες τους παρέπεμπαν με τα άρθρα 55-58 του οθωμανικού ποινικού κώδικα «για ένοπλον στάσιν κατά της Αυτοκρατορίας» και οι ποινές ήταν εξοντωτικές, από πολυετή κάθειρξη έως τυφεκισμό. Αντίθετα τα μέλη των ελληνικών ανταρτικών ομάδων παραπέμποντο για το απλό πλημμέλημα της «αντιποίησης Αρχής» με το άρθρο 130 (ως νομιμόφρονες πολίτες οι οποίοι πήραν τον νόμο στα χέρια τους) και η ποινή ήταν απλά «φυλάκιση μεγαλύτερη των 3 μηνών». Εάν παρεδίδοντο όμως αμαχητί, τους άφηναν ελεύθερους ...με αστυνομική επιτήρηση. Συχνά όλες αυτές οι διαδικασίες ήταν άνευ αντικειμένου, καθώς οι τούρκοι ανακριτές κατέστρεφαν ή απέκρυπταν τα ενοχοποιητικά στοιχεία για τους έλληνες.
Γιατί στήριξαν οι Μακεδονομάχοι τους κατακτητές Οθωμανούς και όχι τους κολίγους;
Η εύλογη απορία αλλά και το κλειδί της ιστορίας.
Την κυνική απάντηση δίνει άθελά του ο αστός πολιτικός Χ. Τρικούπης: «Ο Τούρκος εκλείπει και πολύ ταχέως. Όταν έλθει ο μέγας πόλεμος, ως αφεύκτως θα συμβεί μετά τρία, πέντε, οκτώ έτη, η Μακεδονία θα γίνει Ελληνική ή Βουλγαρική κατά τον νικήσαντα».
Σύμφωνα με αυτήν την λογική, εάν η επέμβαση των ελλήνων στην Μακεδονία και του κάθε Μακεδονομάχου και Παύλου Μελά, είχε αποκλειστικά εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, στρεφόμενη μόνο κατά των Οθωμανών Αρχών, θα ενίσχυε αντικειμενικά τους κολίγους. Προφανώς, στην μελλοντική ελεύθερη Μακεδονία οι τελευταίοι θα απαιτούσαν ανακατανομή της γης και κατάργηση τσιφλικιών και τσιφλικάδων.
Από την άλλη πλευρά, τα κοινωνικοπολιτικά, όσο και τα περί αυτονομίας αιτήματα της ΕΜΕΟ έρχονταν σε αντίθεση τόσο με τις επιδιώξεις της ελληνικής, όσο και της βουλγαρικής αστικής τάξης στην περιοχή. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι βούλγαροι θορυβήθηκαν από την λαϊκή – επαναστατική δράση της ΕΜΕΟ και την πολέμησαν σκληρά.
Κατά συνέπεια, η καταστολή των (και ελλήνων!) κολίγων, ήταν μονόδρομος για τους Μακεδονομάχους και τους υποκινητές τους, ώστε να σωθούν τα τσιφλίκια και ...οι τσιφλικάδες στην μετα-οθωμανική Μακεδονία και να προστατευθεί η πανίερη ιδιοκτησία...
Η φαιά κληρονομιά του ‘Μακεδονικού Αγώνα’ και της ‘Εθνικής Ενώσεως’
Λίγο μετά την άφιξή του, ως προξενικός γραμματέας, στο Μοναστήρι (νυν Μπίτολα) της Μακεδονίας, ο Δραγούμης γράφει στον Μελά (23.1.1903), «…Το σύνταγμα και οι βουλευτές είναι μια αρρώστεια, δεν είναι η ζωή μας. Ή θα μας πεθάνη ή θα ψοφήση. Πώς χωρίς να μας μελετήσουν, χωρίς να μάθουν καλά το φυσικό μας, μας κόλλησαν βουλευτές και συντάγματα;».
Είναι ακόμα πιο ωμός στις επιστολές που στέλνει στον Μελά από τις Σέρρες στις 20.10.1903: «Πρέπει να είσαστε έτοιμοι για το πραξικόπημα που πρέπει να γίνη. Έχουμε βουλιάξει σε μια σιχαμερή λάσπη κοινοβουλευτισμού. Δεν βγαίνουμε απ’ αυτήν με ημίμετρα. Δεν ξέρω αν θα μπορέσουμε να ξελασπώσωμε σύντομα με ένα μόνο πραξικόπημα. …Εξασφαλίσατε τον στρατόν. Το σώμα των αξιωματικών πρέπει να είναι με ημάς».
Είναι φανερό ότι οι άκρως συντηρητικοί αξιωματικοί και διπλωμάτες της ‘Εθνικής Ενώσεως’ διέποντο από μια κοσμοαντίληψη, της με κάθε τρόπο προάσπισης του υφιστάμενου κοινωνικού καθεστώτος, σε αντίθεση με τους ριζοσπάστες ‘δασκαλάκους’ της μακεδονικής ενδοχώρας, που στελέχωναν την ΕΜΕΟ.
Κληρονομιά του Μακεδονικού Αγώνα υπήρξε μία φαιά μάζα δικτατορίσκων η οποία ταύτιζε τις αιματηρές εκκαθαρίσεις ξένων και ντόπιων πολιτικών και κοινωνικών αντιπάλων της με την ‘εθνική δράση’. Οι αυταρχικές κρατικές και ιδίως οι παρακρατικές δομές των επόμενων δεκαετιών στήθηκαν και επανδρώθηκαν από αυτήν ακριβώς την δεξαμενή. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι συντονιστές της αντιεαμικής και φιλοβασιλικής ‘λευκής τρομοκρατίας’ του 1946, θα αυτοονομαστούν «Μακεδονικό Κομιτάτο».
*Φωτογραφία: Στην υπηρεσία των Μπέηδων. Ο Τούρκος τσιφλικάς Χαλίλ Μπέης, ιδιοκτήτης του Διαβατού, ποζάρει μαζί με τους Έλληνες Μακεδονομάχους συνεργάτες του...
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
«Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας», Σ. Καράβας, Αθήνα 2014, εκδ. Βιβλιόραμα
«Μακάριοι οι κατέχοντες την γην. Γαιοκτητικοί σχεδιασμοί προς απαλλοτρίωση συνειδήσεων στην Μακεδονία, 1880-1909», Σ. Καράβας, Αθήνα 2010, εκδ. Βιβλιόραμα
«Ο ελληνικός αντιμακεδονικός αγώνας», Δ. Λιθοξόου, Αθήνα 1998, εκδ. Μεγάλη Πορεία
«“Η ευγενής μας τύφλωσις…”, Εξωτερική πολιτική και “εθνικά θέματα” από την ήττα του 1897 έως την μικρασιατική καταστροφή», Γ. Γιανουλόπουλος, Αθήνα 1999, εκδ. Βιβλιόραμα
«Η γέννηση του βαθέος κράτους», Τ. Κωστόπουλος, Α. Ψαρρά, Δ. Ψαρράς, Εφημερίδα των Συντακτών, 10/11/13
«Ο αληθινός Παύλος Μελάς», Τ. Κωστόπουλος, Εφημερίδα των Συντακτών, 14.10.2018
«Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά;», Τ. Κωστόπουλος, Α. Ψαρρά, Δ. Ψαρράς, Εφημερίδα των Συντακτών, 10.10.2004
«Το φάντασμα της Ιστορίας», Τ. Κωστόπουλος, Εφημερίδα των Συντακτών, 14.05.2017
«Ίωνος Δραγούμη. Τα τετράδια του Ιλιντεν», Γ. Πετσίβας (επιμ.), εκδ. Πετσίβα Αθήνα 2000
«Ο μακεδονικός αγών», παράρτημα 5ον: Η τελευταία έκθεσις του Παύλου Μελά Αθήνα, 1979,ΓΕΣ / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
«Ιλιντεν, αλυτρωτισμός και λαθροχειρία», Ριζοσπάστης, 22.5.2018
«Ψεύδη και πραγματικότητα για το «Μακεδονικό ζήτημα», Ριζοσπάστης, 3-4.2.2018
«Αγώνας και διλήμματα. Η Μακεδονία του Παύλου Μελά μέσα από τα σημειωματάριά του», Π.Καραμπάτη (επιμ.), Θεσσαλονίκη 2005, εκδ. Ερωδιός.
Αγρότες και ΕΜΕΟ
Ποιοι ήταν οι αγρότες, μάλλον οι κολίγοι, που διαβιούσαν εκεί; Σύμφωνα με την Πηνελόπη Δέλτα «... Ήταν ένα κράμα όλων των βαλκανικών εθνικοτήτων τότε η Μακεδονία. Έλληνες, Βούλγαροι, Ρουμούνοι, Σέρβοι, Αλβανοί, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, ζούσαν φύρδην μίγδην κάτω από τον βαρύ ζυγό των Τούρκων. Η γλώσσα τους ήταν η ίδια μακεδονίτικη, ένα κράμα και αυτή από σλάβικα κι ελληνικά, ανακατωμένα με λέξεις τούρκικες. Όπως και στα βυζαντινά χρόνια, οι πληθυσμοί ήταν ανακατωμένοι τόσο, που δύσκολα χώριζες Έλληνα από Βούλγαρο –τις δύο φυλές που κυριαρχούσαν. Εθνική συνείδηση είχαν την μακεδονική μονάχα...».
Χαρακτηριστικά, στην ελώδη περιοχή των Γενιτσών (σημερινά Γιαννιτσά) όλα τα χωριά ήταν τσιφλίκια, με μουσουλμάνους, Έλληνες, Εβραίους και Λεβαντίνους ιδιοκτήτες. Η καταπίεση των κολίγων δεν γνώριζε εθνικότητα, ήταν το ίδιο βάρβαρη από όλους, για όλους.
Η αισχρή εκμετάλλευση των τσιφλικάδων, μοιραία οδήγησε στην μαζική ένοπλη αντίσταση των καταπιεσμένων και στην συγκρότηση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης - ΕΜΕΟ (1893). Η ΕΜΕΟ προέβαλλε την κοινωνική απελευθέρωση των κολίγων από την τυραννία των γαιοκτημόνων και όχι την ενσωμάτωση της Μακεδονίας σε κάποιο από τα ανερχόμενα αστικά έθνη-κράτη.
Μέλος της οργάνωσης «μπορούσε να γίνει κάθε κάτοικος της Ευρωπαϊκής Τουρκίας χωρίς καμιά διάκριση γλώσσας, εθνικότητας, θρησκείας και πολιτικοφυλετικών πεποιθήσεων» (αν και η συντριπτική πλειοψηφία της ΕΜΕΟ ήταν σλαβόφωνοι - βουλγαρογενείς), ενώ διακηρυγμένος σκοπός της ήταν «η βελτίωση της πολιτικής και κοινωνικής θέσης των κατοίκων της Μακεδονίας» και η «απαλλοτρίωση των μεγάλων τσιφλικιών προς όφελος των ακτημόνων αγροτών». Τότε ήταν που εμφανίστηκε και για πρώτη φορά το ‘πολυεθνικό–γεωγραφικό’ σύνθημα «η Μακεδονία στους Μακεδόνες».
(Για την ιστορία, οι ουτοπικές διακηρύξεις της ΕΜΕΟ, όπου θα ζούσαν αρμονικά Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι, άλλοι σλαβόφωνοι, Τούρκοι, Εβραίοι, Βλάχοι και Αλβανοί, δέχθηκαν ένα ισχυρό πλήγμα, με την αποτυχημένη εξέγερση του Ίλιντεν (1903). Λίγο μετά τον θάνατο του Π. Μελά και κοντά στην έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων το κίνημα της ΕΜΕΟ εγκλωβίστηκε α) στην μέγγενη των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και ανταγωνισμών γύρω από την τύχη της καταρρέουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας («Ανατολικό ζήτημα»), β) στο επίκεντρο του ανερχόμενου αστικού εθνικισμού και γ) στην κόψη της σύγκρουσης των μεγαλοϊδεατισμών των βαλκανικών χωρών και έσβησε).
Ο αληθινός Παύλος Μελάς
Ο μύθος του κυριότερου εθνικού ήρωα της μετεπαναστατικής αστικής Ελλάδας κτίστηκε α) από την οικογένειά του (από την βιογραφία του που δημοσίευσε η χήρα του το 1964 και από τα δημοσιεύματα του κουνιάδου του Ίωνα Δραγούμη και μέσω αυτού, από την Πηνελόπη Δέλτα), β) αλλοιώνοντας σοβαρά τις επιστολές του Μελά (όπως πιστοποιεί η αντιπαραβολή με τα πρωτότυπα που φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη) και γ) με καθοριστική την συμβολή των πελατειακών κομματικών δικτύων της εποχής.
Όλα αυτά, με στόχο να αναδειχθεί εμμέσως η οικογένεια Δραγούμη ως φύλακας και εκπρόσωπος του «εθνικού κεφαλαίου», εκείνων των χρόνων.
Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στην Μασσαλία το 1870, αποφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων το 1891 και λίγο μετά παντρεύτηκε την Ναταλία Δραγούμη, κόρη τού τότε υπουργού Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργού. Όλοι οι άμεσοι συγγενείς του ήταν στην υπηρεσία του βασιλιά.
Από τα γραπτά του, φαίνεται άνθρωπος ο οποίος ανδρώθηκε σε αυταρχικό περιβάλλον και έθρεψε μεγαλοϊδεατικά οράματα. Πολύ συντηρητικό άτομο, περιφρονούσε τον απλό λαό (τους «μικρούς ανθρώπους») και μισούσε τις «δημοκρατικές θεωρίες που λυμαίνονται την Ευρώπη».
Ως ανθυπολοχαγός, συμμετείχε σε τραμπουκισμούς κατά πολιτών αλλά και κατά της εφημερίδας ‘Ακρόπολις’ (14 Αυγούστου 1894) ενοχλημένος από ένα άρθρο της. Συμμετείχε στην ίδρυση της ‘Εθνικής Εταιρείας’, μυστικής οργάνωσης με «αόρατον αρχήν» και καταστατικό σκοπό «την αναζωπύρωσιν του εθνικού φρονήματος» διά του αλυτρωτισμού. Ήταν η πράξη γέννησης του ελληνικού βαθέος κράτους.
Τα επόμενα χρόνια ο Μελάς είναι μια μάλλον γραφική φιγούρα της αθηναϊκής καλής κοινωνίας. Προκαλεί δύο μονομαχίες, αγκομαχεί οικονομικά λόγω του θανάτου του πατέρα του και αναγκάζεται να μετακομίσει από το Κολωνάκι στην περιφέρεια της Αθήνας.
Σε αυτή την συγκυρία, Μελάς και Δραγούμης με μέλη της ‘Εθνικής Εταιρείας’ προετοιμάζουν την ένοπλη ελληνική επέμβαση στην Μακεδονία κατά του αντιοθωμανικού αντάρτικου των κομιτατζήδων. Η αλληλογραφία τούς προδίδει όμως ότι, βασικός στόχος τους δεν είναι η απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελλήνων, αλλά οι υπουργικοί θώκοι της Αθήνας.
Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897
Η εθνική αυτή συμφορά πυροδοτήθηκε με την εισβολή 3.000 έμμισθων ‘μαχητών’ της ‘Εθνικής Εταιρείας’ στο τουρκικό έδαφος (26 Μαρτίου1897). Το στράτευμα αυτό μετέφερε μέχρι τα σύνορα, ο ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς. Αντί να καταγάγει περίλαμπρες νίκες, ο ελληνικός ‘στρατός’ κατέρρευσε μέσα στις επόμενες μέρες, με χιλιάδες στρατιώτες να το βάζουν στα πόδια μόλις ακούστηκε πως «έρχονται οι Τούρκοι» και τους αξιωματικούς να ποδοπατιούνται για μία θέση στα τραίνα της μεγάλης επιστροφής και ντροπής.
Ο ίδιος ο Μελάς γλύτωσε, καθώς με την έναρξη των εχθροπραξιών είχε πάρει άδεια για να παρακολουθήσει τον …Επιτάφιο στην κοντινή Λάρισα. Ο πόλεμος έληξε με παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων με εξευτελιστικούς πολιτικούς και οικονομικούς όρους για την Ελλάδα.
Η φύση του ‘Μακεδονικού Αγώνα’
Ο ‘Μακεδονικός Αγώνας’ που επακολούθησε χρονικά, δεν ήταν παρά η σύμπραξη του Οθωμανικού κράτους, μουσουλμάνων μπέηδων και Ελλήνων παραστρατιωτικών για την καταστολή του επαναστατικού κινήματος των σλαβόφωνων αγροτών της Μακεδονίας (βάλτος Γιαννιτσών, κάμπος Νάουσας, χωριά Φλώρινας, και πολλά άλλα).
Οι Μακεδονομάχοι δυστυχώς έπαιξαν τον ρόλο του επικουρικού στρατεύματος του Σουλτάνου, εκκαθαρίζοντας την περιοχή από τους εξεγερμένους ντόπιους, κυρίως χριστιανούς και απαλλάσσοντας τους μπέηδες του κάμπου από τον εφιάλτη της επαναστατικής τρομοκρατίας.
Ιδιαίτερα αγαστή ήταν η στρατιωτική συνεργασία Ελλήνων και Τούρκων για την εκκαθάριση των εξεγερμένων κολίγων στα Γιαννιτσά. Αντικείμενο του βιβλίου της Πηνελόπης Δέλτα αποτελεί η αιματηρή αναμέτρηση εκεί, μακεδονομάχων και ανταρτών (κομιτατζήδων) το 1906-1907.
Είναι απίστευτη η αλληλογραφία, η ανταλλαγή πληροφοριών και ο συντονισμός μεταξύ τούρκων και ελλήνων στρατιωτικών. Αρκεί να σημειωθεί ότι χάρις σε αυτήν την συνεργασία, την άνοιξη του 1907 με μια αποφασιστική επίδειξη δύναμης, ο οθωμανικός στρατός κατέλαβε τον Βάλτο, εκτοπίζοντας από εκεί τους κομιτατζήδες. Το ελληνικό προξενείο θα πανηγυρίσει, τονίζοντας ότι στην επιτυχία της εκκαθάρισης «τα μέγιστα συνετέλεσαν τα εν την λίμνη ημέτερα σώματα» (ΙΑΥΕ 1906/4, Φ. Κοντογούρης προς Υπ. Εξ., Εν Θεσ/νίκη 21.7.1907, αρ. 492 εμπ.).
Αδιερεύνητη παραμένει η εμπλοκή της Γερμανίας, την οποία υπαινίσσεται εμμέσως πλην σαφώς στις δικές του αναμνήσεις ο βενιζελικός ήρωας της Πηνελόπης Δέλτα, καπετάν Νικηφόρος («Ο ναύαρχος Ιωάννης Δεμέστιχας», Αθήναι 1964, σ. 24). Η ανάληψη ‘δράσης’ στην οθωμανική Μακεδονία, με σκοπό την προσωρινή σταθεροποίηση του εκεί καθεστώτος που είχε κλονιστεί από την πρόσφατη εξέγερση του Ίλιντεν, ταίριαζε απόλυτα με την γερμανική πολιτική εκείνων των χρόνων.
Είναι κατανοητό ότι η ‘εθνικόφρων’ βιβλιογραφία (Εγχειρίδιο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Επίσημη ιστορία του ΓΕΣ, που γράφτηκε επί χούντας, Αλληλογραφία του ελληνικού προξενείου της Θεσσαλονίκης με την κυβέρνηση των Αθηνών εκείνης της περιόδου, «Τα μυστικά του Βάλτου» της Π. Δέλτα, Ο Μακεδονικός Αγώνας του Ι. Κ. Μαζαράκη, κ.α.) αποσιωπά ολόκληρη την συνεργασία των τούρκων και ελλήνων στρατιωτικών και κοτζαμπάσηδων. Στο ίδιο ‘πατριωτικό’ πνεύμα σήμερα, ο Σταύρος Λυγερός («Οι ‘Ταλιμπάν’ Του Εθνομηδενισμού… και Η Εθνική Ταυτότητα», SL Press.GR, Δεκ. 2018) απαιτεί «να μην πειράζουμε τους αγαθούς εθνικούς μύθους»)...
Ο θάνατος του Παύλου Μελά
Ο Παύλος Μελάς διορίστηκε από τον πρωθυπουργό Θεοτόκη, ως ‘γενικός αρχηγός’ των μακεδονομάχων στο βιλαέτι Μοναστηρίου (14 Αυγούστου 1904). Ύστερα από λίγες ημέρες πέρασε τα σύνορα με κατεύθυνση την περιοχή Καστοριάς-Φλώρινας και με αποστολή να πολεμήσει κατά των κομιτατζήδων.
«Διά καλό και διά κακό», σημειώνει στην ημιτελή απολογιστική έκθεσή του, «έγραψα εις τον καϊμακάμην (σημ. τούρκο στρατιωτικό διοικητή) Φλωρίνης επιστολήν, εν η τω εδήλωσα ότι σκοπός μου μόνον ήτο η τιμωρία των δολοφόνων Βουλγάρων και η προστασία των αδελφών μας από τας ορδάς αυτών. Ότι ουδένα άλλον θα πειράξω, ότι σέβομαι την κυβέρνησιν των Οθωμανών και τον στρατόν προ του οποίου θα παραμερίζω, εκτός εάν κυκλωθώ υπ’ αυτού» (ΓΕΣ/ΔΙΣ 1979, σ.336).
Ο Παύλος Μελάς σε αντίθεση με την αγιοποίησή του, προέβη σε εκκαθάριση των στελεχών της ΕΜΕΟ, τρομοκράτησε εκατοντάδες γέρους και γυναικόπαιδα, δολοφόνησε τον εξαρχικό ιερέα και δάσκαλο του χωριού Πρεκοπάνα (σημ. Περικοπή), έκλεισε το ρουμανικό σχολείο της Μπελκαμένης (σημ. Δροσοπηγή) και ανάγκασε τους εξαρχικούς κατοίκους του Σρέμπρενο (σημ. Ασπρόγεια) «να υπάγωσι και προσκυνήσωσι τον μητροπολίτην μας».
Σκοτώθηκε στην πρώτη πραγματική μάχη που έλαβε ποτέ μέρος. Παρά τις πολυάριθμες ‘ηρωικές’ εκδοχές για τον θάνατό του όλες συμφωνούν στις γενικές γραμμές ότι «ο θάνατος του Μελά προήλθεν από επίθεση εκ παρεξηγήσεως, των τουρκικών αποσπασμάτων υποθετόντων ότι η ελληνική συμμορία είναι βουλγαρική», όπως σημειώνει και ο πρόξενος Μοναστηρίου (νυν Μπίτολα). Φαίνεται ότι ο Μελάς τραυματίστηκε κατά λάθος από τους συντρόφους του, που τον αποκεφάλισαν κατόπιν, για να μην προδοθούν από τις κραυγές του, στον τουρκικό στρατό.
Τα ‘στραβά μάτια’ των μπέηδων και της Τουρκικής Δικαιοσύνης
«Οι Τούρκοι κρυφά ευνοούσαν τους Έλληνες. Ο (γενικός επιθεωρητής των μακεδονικών βιλαετιών) Χιλμή Πασσάς έλεγε με συγκεκαλυμμένες φράσεις στον Λάμπρο Κορομηλά, πρόξενο Θεσσαλονίκης: Τζάνεμ, κάνετε ό,τι θέλετε, μα μην κάνετε σαματά μεγάλο και μάχες, γιατί τότε θ’ αναγκαστώ να σας χτυπήσω. Έχω βλέπεις τους ξένους από πάνω μου που βλέπουν...» (αφήγηση του υποπλοιάρχου Γεωργίου Κακουλίδη, συντονιστή του Μακεδονικού Αγώνα στο προξενείο Θεσσαλονίκης, προς την Πηνελόπη Δέλτα).
Όταν οι Οθωμανικές Αρχές συνελάμβαναν κομιτατζήδες τους παρέπεμπαν με τα άρθρα 55-58 του οθωμανικού ποινικού κώδικα «για ένοπλον στάσιν κατά της Αυτοκρατορίας» και οι ποινές ήταν εξοντωτικές, από πολυετή κάθειρξη έως τυφεκισμό. Αντίθετα τα μέλη των ελληνικών ανταρτικών ομάδων παραπέμποντο για το απλό πλημμέλημα της «αντιποίησης Αρχής» με το άρθρο 130 (ως νομιμόφρονες πολίτες οι οποίοι πήραν τον νόμο στα χέρια τους) και η ποινή ήταν απλά «φυλάκιση μεγαλύτερη των 3 μηνών». Εάν παρεδίδοντο όμως αμαχητί, τους άφηναν ελεύθερους ...με αστυνομική επιτήρηση. Συχνά όλες αυτές οι διαδικασίες ήταν άνευ αντικειμένου, καθώς οι τούρκοι ανακριτές κατέστρεφαν ή απέκρυπταν τα ενοχοποιητικά στοιχεία για τους έλληνες.
Γιατί στήριξαν οι Μακεδονομάχοι τους κατακτητές Οθωμανούς και όχι τους κολίγους;
Η εύλογη απορία αλλά και το κλειδί της ιστορίας.
Την κυνική απάντηση δίνει άθελά του ο αστός πολιτικός Χ. Τρικούπης: «Ο Τούρκος εκλείπει και πολύ ταχέως. Όταν έλθει ο μέγας πόλεμος, ως αφεύκτως θα συμβεί μετά τρία, πέντε, οκτώ έτη, η Μακεδονία θα γίνει Ελληνική ή Βουλγαρική κατά τον νικήσαντα».
Σύμφωνα με αυτήν την λογική, εάν η επέμβαση των ελλήνων στην Μακεδονία και του κάθε Μακεδονομάχου και Παύλου Μελά, είχε αποκλειστικά εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, στρεφόμενη μόνο κατά των Οθωμανών Αρχών, θα ενίσχυε αντικειμενικά τους κολίγους. Προφανώς, στην μελλοντική ελεύθερη Μακεδονία οι τελευταίοι θα απαιτούσαν ανακατανομή της γης και κατάργηση τσιφλικιών και τσιφλικάδων.
Από την άλλη πλευρά, τα κοινωνικοπολιτικά, όσο και τα περί αυτονομίας αιτήματα της ΕΜΕΟ έρχονταν σε αντίθεση τόσο με τις επιδιώξεις της ελληνικής, όσο και της βουλγαρικής αστικής τάξης στην περιοχή. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι βούλγαροι θορυβήθηκαν από την λαϊκή – επαναστατική δράση της ΕΜΕΟ και την πολέμησαν σκληρά.
Κατά συνέπεια, η καταστολή των (και ελλήνων!) κολίγων, ήταν μονόδρομος για τους Μακεδονομάχους και τους υποκινητές τους, ώστε να σωθούν τα τσιφλίκια και ...οι τσιφλικάδες στην μετα-οθωμανική Μακεδονία και να προστατευθεί η πανίερη ιδιοκτησία...
Η φαιά κληρονομιά του ‘Μακεδονικού Αγώνα’ και της ‘Εθνικής Ενώσεως’
Λίγο μετά την άφιξή του, ως προξενικός γραμματέας, στο Μοναστήρι (νυν Μπίτολα) της Μακεδονίας, ο Δραγούμης γράφει στον Μελά (23.1.1903), «…Το σύνταγμα και οι βουλευτές είναι μια αρρώστεια, δεν είναι η ζωή μας. Ή θα μας πεθάνη ή θα ψοφήση. Πώς χωρίς να μας μελετήσουν, χωρίς να μάθουν καλά το φυσικό μας, μας κόλλησαν βουλευτές και συντάγματα;».
Είναι ακόμα πιο ωμός στις επιστολές που στέλνει στον Μελά από τις Σέρρες στις 20.10.1903: «Πρέπει να είσαστε έτοιμοι για το πραξικόπημα που πρέπει να γίνη. Έχουμε βουλιάξει σε μια σιχαμερή λάσπη κοινοβουλευτισμού. Δεν βγαίνουμε απ’ αυτήν με ημίμετρα. Δεν ξέρω αν θα μπορέσουμε να ξελασπώσωμε σύντομα με ένα μόνο πραξικόπημα. …Εξασφαλίσατε τον στρατόν. Το σώμα των αξιωματικών πρέπει να είναι με ημάς».
Είναι φανερό ότι οι άκρως συντηρητικοί αξιωματικοί και διπλωμάτες της ‘Εθνικής Ενώσεως’ διέποντο από μια κοσμοαντίληψη, της με κάθε τρόπο προάσπισης του υφιστάμενου κοινωνικού καθεστώτος, σε αντίθεση με τους ριζοσπάστες ‘δασκαλάκους’ της μακεδονικής ενδοχώρας, που στελέχωναν την ΕΜΕΟ.
Κληρονομιά του Μακεδονικού Αγώνα υπήρξε μία φαιά μάζα δικτατορίσκων η οποία ταύτιζε τις αιματηρές εκκαθαρίσεις ξένων και ντόπιων πολιτικών και κοινωνικών αντιπάλων της με την ‘εθνική δράση’. Οι αυταρχικές κρατικές και ιδίως οι παρακρατικές δομές των επόμενων δεκαετιών στήθηκαν και επανδρώθηκαν από αυτήν ακριβώς την δεξαμενή. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι συντονιστές της αντιεαμικής και φιλοβασιλικής ‘λευκής τρομοκρατίας’ του 1946, θα αυτοονομαστούν «Μακεδονικό Κομιτάτο».
*Φωτογραφία: Στην υπηρεσία των Μπέηδων. Ο Τούρκος τσιφλικάς Χαλίλ Μπέης, ιδιοκτήτης του Διαβατού, ποζάρει μαζί με τους Έλληνες Μακεδονομάχους συνεργάτες του...
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
«Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας», Σ. Καράβας, Αθήνα 2014, εκδ. Βιβλιόραμα
«Μακάριοι οι κατέχοντες την γην. Γαιοκτητικοί σχεδιασμοί προς απαλλοτρίωση συνειδήσεων στην Μακεδονία, 1880-1909», Σ. Καράβας, Αθήνα 2010, εκδ. Βιβλιόραμα
«Ο ελληνικός αντιμακεδονικός αγώνας», Δ. Λιθοξόου, Αθήνα 1998, εκδ. Μεγάλη Πορεία
«“Η ευγενής μας τύφλωσις…”, Εξωτερική πολιτική και “εθνικά θέματα” από την ήττα του 1897 έως την μικρασιατική καταστροφή», Γ. Γιανουλόπουλος, Αθήνα 1999, εκδ. Βιβλιόραμα
«Η γέννηση του βαθέος κράτους», Τ. Κωστόπουλος, Α. Ψαρρά, Δ. Ψαρράς, Εφημερίδα των Συντακτών, 10/11/13
«Ο αληθινός Παύλος Μελάς», Τ. Κωστόπουλος, Εφημερίδα των Συντακτών, 14.10.2018
«Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά;», Τ. Κωστόπουλος, Α. Ψαρρά, Δ. Ψαρράς, Εφημερίδα των Συντακτών, 10.10.2004
«Το φάντασμα της Ιστορίας», Τ. Κωστόπουλος, Εφημερίδα των Συντακτών, 14.05.2017
«Ίωνος Δραγούμη. Τα τετράδια του Ιλιντεν», Γ. Πετσίβας (επιμ.), εκδ. Πετσίβα Αθήνα 2000
«Ο μακεδονικός αγών», παράρτημα 5ον: Η τελευταία έκθεσις του Παύλου Μελά Αθήνα, 1979,ΓΕΣ / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
«Ιλιντεν, αλυτρωτισμός και λαθροχειρία», Ριζοσπάστης, 22.5.2018
«Ψεύδη και πραγματικότητα για το «Μακεδονικό ζήτημα», Ριζοσπάστης, 3-4.2.2018
«Αγώνας και διλήμματα. Η Μακεδονία του Παύλου Μελά μέσα από τα σημειωματάριά του», Π.Καραμπάτη (επιμ.), Θεσσαλονίκη 2005, εκδ. Ερωδιός.
Πηγή: artinews.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου