Περί Φιλ(μ)οσοφίας: Για τον ψυχρό κύριο Haneke

Γιώργος Παυλίδης.

 

Όσες κριτικές και να διαβάσει κανείς για τις ταινίες του Μίκαελ Χάνεκε θα συναντήσει αργά ή γρήγορα εκείνες τις φράσεις που - είτε αυτούσιες είτε σε παραλλαγές - πιστοποιούν το αυτονόητο και δεδομένο για το κινηματογραφικό βλέμμα του Αυστριακού σκηνοθέτη: ψυχρός και κλινικός, παγερή και αποστασιοποιημένη ματιά, απογυμνωμένη και λιτή σκηνοθεσία, ωμή αλήθεια από απόσταση.
Και πώς να μην τα πει κανείς όλα αυτά, όταν ο Χάνεκε επιδεικνύει σε κάθε του ταινία μια οπτική συνέπεια ως προς τον τρόπο που σκηνοθετεί: στεγνά και συμμετρικά κάδρα, μακρινά και ακίνητα πλάνα (σπανίως πλησιάζει τα ανθρώπινα πρόσωπα), σκηνοθεσία χωρίς εξάρσεις, μετρημένος χωρίς εύκολους συναισθηματισμούς.
Αυτό που δεν φαίνεται να τονίζεται εξίσου συχνά και στο ίδιο βαθμό είναι το αντίβαρο σε αυτή την ψυχρή οπτική πλευρά. 
Και το αντίβαρο στο σινεμά του Χάνεκε είναι ο ήχος.
Ο Χάνεκε χρησιμοποιεί - αντίστοιχα με τα οπτικά - ηχητικά μοτίβα σε όλες του τις ταινίες: Έλλειψη μουσικής, εκτός κάδρου διάλογοι, καθημερινοί θόρυβοί και ήχοι, σιωπή και παύσεις.

Ακοή και ακρόαση

Η ηχητική πλευρά των ταινιών του Χάνεκε δεν απευθύνεται στην ακοή, αλλά στην ακρόαση. 

Η ακοή μπορεί να είναι μια παθητική πρόσληψη ήχων ή μια απλή κατανόηση του τί είναι αυτό που ακούμε. 
Η ακρόαση από την άλλη μεριά συνεπάγεται προσοχή, εστίαση και συντονισμό.
Μια κίνηση προσέγγισης που ενεργοποιεί την σκέψη και τον στοχασμό, όχι την αφηρημένη και επιφανειακή ακοή.
Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα:

1.  Στην Δασκάλα του πιάνου, μια ταινία που βασίζεται αναμφισβήτητα στην ομορφιά και την αισθητική σαγήνη της μουσικής, συμβαίνει το εξής -φαινομενικά- παράδοξο: καθ' όλη την διάρκεια της ταινίας ακούμε μονάχα θραύσματα μουσικής, αποσπάσματα που ποτέ δεν ολοκληρώνονται, μουσικά κομμάτια που διακόπτονται από φωνές που εισβάλλουν βίαια και είναι γεμάτες απαιτήσεις και προσταγές. 
Ο Χάνεκε μας αρνείται την ακουστική απόλαυση. 
Άλλο είναι αυτό που τον ενδιαφέρει. 

2. Στις ταινίες Έβδομη ήπειρος (Der siebente Kontinent) και Άγνωστος κώδικας (Code Inconnu) υπάρχουν  στιγμές λίγων δευτερολέπτων (που εμφανίζονται πολλές φορές μέσα στην ταινία) όπου συμβαίνει blackout: το μόνο που βλέπουμε είναι η μαύρη σιωπηλή οθόνη ( χαρακτηριστικότερη όλων η σκηνή απόλυτου σκότους στην  Ώρα του Λύκου). 

Καθώς η σκηνή που προηγήθηκε επεκτείνεται σε αυτή τη στιγμή ακουστικού κενού, ο Χάνεκε μας καλεί, σχεδόν μας διατάσσει, να εστιάσουμε και να ακούσουμε προσεκτικά. 
Η σιωπή για τον Χάνεκε δεν είναι η απουσία ήχου, αλλά η ουσία και προϋπόθεσή του. 
Δεν είναι κάποιο τέλος, αλλά ένα σιωπητήριο που καλεί σε εγρήγορση, προσοχή και σκέψη.

Ακοή και όραση

Υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στο όραση και την ακοή. 
Το αφτί είναι πολύ πιο ευάλωτο και απροστάτευτο από το μάτι. 
Τα μάτια έχουν βλέφαρα, τα κλείνουμε σε μια τρομακτική σκηνή και όλα καλά.
Τα αφτιά δεν μπορούν να κάνουν το ίδιο, δεν υπάρχει τρόπος να κατεβάσουμε τον διακόπτη του ήχου. 
Έτσι, το σκοτάδι στο σινεμά του Χάνεκε μπορεί προστατέψει τα μάτια μας, αλλά η σιωπή δεν δημιουργεί καθόλου την αίσθηση της προστασίας ή της απομάκρυνσης από κάτι δυσάρεστο. 
Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει: η σιωπή σημαίνει μια απότομη διακοπή της ομαλής (εισ)ροής ήχου, προκαλεί ανησυχία και επακόλουθη προσπάθεια να συγκεντρωθούμε, να πλησιάσουμε και να ακούσουμε, να σκεφτούμε τί συνέβη αμέσως πριν και να προβληματιστούμε γι' αυτό που θα συμβεί αμέσως μετά.

3. Στην εναρκτήρια σκηνή της ταινίας Κρυμμένος ακούμε ελάχιστους ήχους (κάποια βήματα, ένα ποδήλατο που περνάει) και μια αφόρητη σε διάρκεια σιωπή που διακόπτεται από κάποιες φωνές που ξεσπούν σαν να έρχονται από πίσω μας ή να βρίσκονται πίσω από την εικόνα. 
Ο ήχος δημιουργεί κατά κάποιον τρόπο έναν κενό χώρο ανάμεσα σ' εμάς και την εικόνα, καθιστά προβληματική (και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα) την οπτικοακουστική ακολουθία της σκηνής και μας αποπροσανατολίζει. 

4. Στην ταινία 71 Συμπτώσεις (71 Fragmente) υπάρχει μια στατική απολύτως σιωπηλή μακράς διάρκειας σκηνή ενός δολοφονημένου φύλακα που το πτώμα του κείτεται στο πάτωμα. 
Η κένωση του ήχου και η σφιχτή εστίαση στο αίμα που κυλάει γύρω από τον νεκρό, είναι σαν να μας καλούν να ακούσουμε την αποστράγγιση του αίματος από το σώμα, να ακούσουμε τη ροή του ίδιου του θανάτου.

5. Οι ταινίες Το βίντεο του Μπένι και Λευκή Κορδέλα τελειώνουν με τους τίτλους και τα ονόματα των συντελεστών που κυλάνε μπροστά μας αργά, σε μαύρο φόντο, χωρίς καμία συνοδεία μουσικής ή ήχου από την ταινία. 
Εκείνα τα λίγα λεπτά ή δευτερόλεπτα, πριν ανάψουν τα φώτα στην αίθουσα, ο Χάνεκε μας λέει: ό,τι είχα να σας πω με την ταινία έφτασε στο τέλος και τώρα είναι η σειρά σας να σκεφτείτε και να απαντήσετε. 
Η σιωπή εδώ δεν σημαίνει το τέλος, αλλά είναι μια παύση που δίνει τον λόγο σ' εμάς.

6. Στην Λευκή Κορδέλα ο ήχος έχει υποστεί ειδική επεξεργασία ενίσχυσης.
Έτσι, οι απλοί καθημερινοί ήχοι όπως τα βήματα που σέρνονται στο πάτωμα, η τριβή των ρούχων μεταξύ τους καθώς ο ήρωας ντύνεται, η χτένα που αγγίζει τα μαλλιά, η αναπνοή και ο κάθε αναστεναγμός, οξύνουν την παρουσία τους και την καθαρότητά τους σε τέτοιο βαθμό ώστε ενώ η κάμερα παρακολουθεί τον ήρωα από απόσταση,  ο ήχος σχεδόν μας επιτίθεται και μας κάνει να νιώθουμε σαν να στέκεται ακριβώς δίπλα μας.

Ο ήχος στο σινεμά του Χάνεκε λειτουργεί όπως η μεμβράνη ενός τυμπάνου: με κάθε χτύπημα παράγεται όχι απλώς ένας ήχος, αλλά μια αντήχηση. 

Αυτό που ακούμε είναι η δόνηση και ο συντονισμός του ήχου έξω (ο ήχος του κόσμου) με τον ήχο μέσα (ο ήχος του σώματός μας).
Η οπτική ψυχρότητα και απόσταση βρίσκει το αντιστάθμισμα και συμπλήρωμά της στην απτικότητα του ήχου, καθώς το δέρμα της ταινίας μας καλεί να το αγγίξουμε και το άγγιγμα αυτό εκπυρσοκροτεί μια αισθαντική στοχαστικότητα και σκέψη. 

matiastanea.gr