Σε έναν ”άκαρδο κόσμο” οι άνθρωποι συχνά αναζητούν παρηγοριά στον επέκεινα κόσμο
Επιμέλεια: Θωμάς Γιούργας
Thomas, Αθήνα, Εδιμβούργο, Φιλοσοφία, Νόστιμον Ήμαρ.
Στο κείμενο που δημοσίευσε στα Γερμανογαλλικά Χρονικά του 1844 ο Μαρξ διατυπώνει την περίφημη φράση ότι ”..η θρησκεία είναι το όπιο του λαού”.
Τι εννοεί ακριβώς με αυτή την φράση;
Σύμφωνα με τον Μαρξ:
”Ο άνθρωπος κάνει την θρησκεία, όχι η θρησκεία τον άνθρωπο. Η θρησκεία είναι η αυτοσυνείδηση και η αυτοσυναίσθηση του ανθρώπου που δεν έχει βρει ακόμα τον εαυτό του ή τον έχει ξαναχάσει. Η θρησκεία είναι η φαντασιακή πραγμάτωση της ανθρώπινης ουσίας, αφού η ανθρώπινη ουσία δεν έχει αληθινή πραγμάτωση.”
Ο αγώνας ενάντια στη θρησκεία, για τον Μαρξ, είναι αγώνας ενάντια στις αυταπάτες. Είναι η προσπάθεια αποδόμησης ενός κόσμου με κυρίαρχο πνευματικό άρωμα την θρησκεία ως πίστη λύτρωσης από τα πάνω.
”Η θρησκευτική οδύνη είναι έκφραση της πραγματικής οδύνης και συνάμα διαμαρτυρία ενάντια στην πραγματική οδύνη. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, η ψυχή άψυχων συνθηκών. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Η κατάργηση της θρησκείας ως απατηλής ευτυχίας του λαού σημαίνει αξίωση της πραγματικής του ευτυχίας. Η αξίωση να εγκαταλειφθούν οι αυταπάτες γα την υπάρχουσα κατάστασή του σημαίνει αξίωση να εγκαταλειφθεί μια κατάσταση που έχει ανάγκη τις αυταπάτες. Η κριτική της θρησκείας είναι λοιπόν εμβρυωδώς η κριτική της κοιλάδας των δακρύων που φωτοστέφανό της είναι η θρησκεία” [1].
Ο Μαρξ βλέπει την θρησκεία ως κάτι το οποίο γεννιέται από τον ίδιο τον άνθρωπο και άρα συνιστά φυσικό φαινόμενο που εκδηλώνεται στις ανθρώπινες κοινωνίες και δεν συνιστά, όπως πιθανόν πιστεύουν οι ίδιοι οι θρησκευόμενοι, άνοιγμα σε έναν κόσμο πέραν και υπεράνω της φύσης. Με άλλα λόγια, το αντικείμενο της θρησκευτικής πίστης δεν είναι οντολογικά ανεξάρτητο από το μυαλό και τα συναισθήματα του θρησκευόμενου.
Σε μία πιο δομική προσέγγιση, ο Μαρξ ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη κοινωνία συγκροτείται με τέτοιο τρόπο ώστε οι περισσότεροι άνθρωποι να ζουν στην ανέχεια. Έτσι, πολύ συχνά η ανθρώπινη φύση διακατέχεται από απελπισία δεδομένου ότι δεν είναι σε θέση να επιτύχει ότι θα μπορούσε να πετύχει. Κι έτσι νιώθει αδύναμη μπροστά σε ένα κοινωνικό status quo όπου δεν μπορεί να πραγματώσει την φύση ή ουσία της.
Εφόσον οι άνθρωποι δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους ή να ξεπεράσουν τις απογοητεύσεις τους από την υπάρχουσα κοινωνία, την ”κοιλάδα των δακρύων”, όπως την χαρακτηρίζει ο Μαρξ, φαντάζονται έναν άλλο κόσμο, πέραν του κόσμου τούτου, όπου όλες τους οι επιθυμίες ικανοποιούνται.
Έναν κόσμο που κυβερνάται από ένα Ον στο πρόσωπο του οποίου πραγματώνονται οι μέγιστες δυνατότητες του ανθρώπου. Με αυτόν τον τρόπο βρίσκουν παρηγοριά για την παρούσα δυστυχία τους και μπορούν να δικαιολογήσουν τη διαιώνισή της.
Το ψυχολογικό πόρισμα του Μαρξ είναι ότι σε έναν ”άκαρδο κόσμο” οι άνθρωποι δεν μπορούν παρά να αναζητήσουν παρηγοριά στον επέκεινα κόσμο. Κάτω από τον ζυγό της καταπίεσης και δίχως να βλέπουν τρόπο να τον αποτινάξουν, οι άνθρωποι στενάζουν εκφράζοντας τη λαχτάρα τους να απελευθερωθούν, και ο στεναγμός τους αυτός είναι η θρησκεία.
Η θρησκεία, όμως, προσφέρει προσωρινή ανακούφιση, όπως και το όπιο…
Επομένως, όπως είναι καλύτερο και πιο ωφέλιμο να αντιμετωπίζει κανείς τον κόσμο και την πραγματικότητα αντί να δραπετεύει στον ονειρώδη κόσμο του οπίου, έτσι είναι καλύτερο να προσπαθεί να αλλάξει την κοινωνία από το να αναζητά καταφύγιο σε ένα φανταστικό υπερφυσικό βασίλειο.
Όπως θα έλεγε και ο Φόιερμπαχ: Ας κάνουμε την πολιτική θρησκεία μας…
Βιβλιογραφία:
1. Χάρι Μπάροουζ Άκτον, Τι είπε στ’αλήθεια ο Μαρξ, Μεταίχμιο, 2011
,,,μια άλλη άποψη
Πολύ ωραίο άρθρο και συγχαρητήρια. Είμαι άνθρωπος που πιστεύω σε μια Ανώτερη Δύναμη, χωρίς να περιορίζομαι αυστηρά από τα εννοιολογικά κλισέ του Θεός, ή τις φιλοσοφικές ή θεολογικές διαμάχες του αν είναι πρόσωπο ή απρόσωπος, μονάδα ή πολλαπλότητα. Όπως όλα τα προηγούμενα μπορούν να ισχύουν εξίσου σε κάποιο επίπεδο, και σε κάποιο άλλο επίπεδο να μην ισχύουν, έτσι βρίσκω και τις δηλώσεις των Φιλοσόφων και υποστηρικτών του Διαλεκτικού Υλισμού πολύ σωστές και εμπεριέχοντες μια σωστή σκέψη στο επίπεδο που αυτή κυμαίνεται.
Δηλαδή, σίγουρα η Θρησκεία η οποία είναι ένα Σύστημα Πεποιθήσεων, ορίζοντας την πεποίθηση ως τις υποκειμενικές απόψεις, πίστεις, ακόμα και εικασίες του ατόμου, μη τεκμηριωμένες μέσα από την Επιστημονική Τεκμηρίωση, και όπως την γνωρίζουμε σήμερα και από άμεση ματιά και ιστορικά κατά κύριο λόγο, είναι ένα κατασκεύασμα που δεν οδηγεί το άτομο στην Αντικειμενική Εμπειρία και στην Αυτοσυνείδησή του. Βέβαια τα όσα λέω εδώ είναι πολύ λίγα και θα χρειαζόταν μια ολόκληρη διατριβή για να καλύψουμε το θέμα Ανθρωπολογικά, Ψυχολογικά, Κοινωνιολογικά, Πολιτικά, Φιλοσοφικά και Θεολογικά, συνενώνοντας αυτά τα πεδία έρευνας.
Το γεγονός όμως ότι οι άνθρωποι, προσκολλούνται σε συστήματα πεποιθήσεων ή μεταφυσικούς παράδεισους, δεν είναι απλά φαινόμενο των καταπιεσμένων καθότι είναι κάτι που συμβαίνει και στις καπιταλιστικές κοινωνίες επίσης και στις πιο εύπορες τάξεις. Μήπως είναι τότε ένα θέμα εκπαίδευσης; Αυτό θα ήταν ένα συστατικό, όχι θεμελιώδες αλλά σημαντικό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι εν τέλει η Προσωπικότητα του Ανθρώπου, όλα τα επίκτητα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν και αυτές τις πεποιθήσεις του Ατόμου, για τον εαυτό του και τον κόσμο, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να διαχωρίσουμε στην ανθρώπινη ψυχολογία την Συνείδηση ως ανεξάρτητο (αλλά παρ’ όλα αυτά αλληλεπιδρώντα με την προσωπικότητα) παράγοντα και φυσικά το Εγώ του ανθρώπου.
Από την άποψη του διαλεκτικού υλισμού, και της ψυχιατρικής που πηγάζει από την Επιστημονική υιοθέτησή του, αν όλα αυτά, η Συνείδηση και η Προσωπικότητα, και το Εγώ είναι απλά χημικές διαδικασίες του Εγκεφάλου, η Θρησκεία δεν είναι παρά μια φροϋδική νεύρωση. Και σε ένα πεδίο αυτό φαίνεται να κατέχει μια αλήθεια, και αυτό είναι το φυσικό πεδίο, με ότι η φυσική επιστήμη δείχνει να αντιλαμβάνεται και να κατανοεί απ’ αυτό μέσω της παρατήρησης και του πειραματισμού.
Αλλά όσον αφορά άλλα πεδία, τα οποία είναι ανεξερεύνητα από την φυσική επιστήμη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μέχρι αποδείξεως του αντιθέτου, ότι οι μεταφυσικές ανθρώπινες εμπειρίες είναι σχεδόν άγνωστες ή ηθεληματικά αγνοημένες από την σύγχρονη επιστήμη του ορθολογιστικού ματηριαλισμού.
Οι θρησκείες όλων των εποχών πέρα από τις όποιες νευρώσεις των “οπαδών” τους, και των θρησκόληπτων, μιλάνε για εμπειρίες οι οποίες είναι εξωσωματικές, για μεταθανάτιες εμπειρίες, για μετενσάρκωση, για ξεδιπλώματα σε άλλες διαστάσεις κτλ. Φυσικά ο άνθρωπος που είναι βυθισμένος ενεργειακά και διανοητικά στο υλικό πεδίο σκέφτεται και ενεργεί μέσα σε αυτό και διαμορφώνει την υπόστασή του (ακόμα και την κβαντική θεωρεία να εξετάσετε) κατά αυτόν τον τρόπο. Έτσι ιδανικά και όχι κατ’ εξαίρεση κινείται σε ένα περιορισμένο πεδίο ύπαρξης.
Αυτές οι απόλυτες δηλώσεις λοιπόν που προέρχονται από οποιαδήποτε πλευρά είναι βασισμένες πάντα στην υποκειμενική ανθρώπινη εμπειρία, και ούτε ο Διαλεκτικός Υλισμός μπορεί να αποδείξει τίποτα στην [πραγματική] Θρησκεία, ούτε το αντίθετο. Και αν τυχόν κάποιος πείθονταν από τα επιχειρήματα το μόνο που θα άλλαζε θα ήταν η γνώμη του και δεν θα άλλαζε τίποτα για την Εμπειρία του, δηλαδή την Αυτοσυνείδησή του και το επίπεδο του είναι του.
Μια φωτεινή κοινωνία, που διδάσκει την Αγάπη και τον αλληλοσεβασμό σε όλα τα Όντα, και την καθαρή διάκριση, δεν πηγάζει μόνον από θεωρίες αλλά και από την Εμπειρία του Εαυτού δονούμενου σε αυτό το μήκος κύματος. Και αυτό το προσφέρει η Θρησκεία, συμπεριλαμβανομένου του κομμουνισμού και του αναρχισμού στην πιο καθαρή τους μορφή. Μην με παρεξηγείσετε δεν μιλάω για τις Θρησκείες του Χριστιανισμού ή του Ισλάμ ή του Ινδουισμού κτλ. που γνωρίζουμε, αλλά για τον πραγματικό Ουσιώδες Γνωστικισμό, το πέρασμα από το υποκειμενικό στο Αντικειμενικό. Μόνον τότε μπορεί να περάσει από το εγώ στο Εμείς.
...και μια τρίτη από την πλευρά της εκκλησίας
γράφει ο Σεβ. Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
1. Η θεωρία του Μαρξ
Διευκρινιστικά πρέπει να σημειωθή ότι ο Καρλ Μαρξ ήταν Γερμανοεβραίος, γεννήθηκε και μεγάλωσε έξω από την Βόννη, και όπως ήταν επόμενο έζησε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην ατμόσφαιρα των εβραίων Ραββίνων. Επίσης πολύ ενωρίς στράφηκε στην ελληνική φιλοσοφία και η διατριβή του έγινε στον Επίκουρο. Στην διατριβή του έγραψε ως προμετωπίδα: «Με ένα λόγο: προς όλους τους θεούς τρέφω μίσος».
Παρενθετικά θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι το μίσος εναντίον του θεού και της θρησκείας είναι ένα θρησκευτικό γεγονός, όσο κι αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράδοξο, γιατί αν κανείς δεν πιστεύη σε ύπαρξη Θεού δεν στρατεύεται εναντίον αυτού του ανύπαρκτου, κατά την άποψή του, θεού. Το μίσος εναντίον του Θεού ερμηνεύεται από την άποψη ότι το κάνει εν ονόματι κάποιας άλλης πίστεως σε κάποια δική του θεότητα. Το μίσος και η πολεμική στον Θεό, γίνεται σε έναν υπαρκτό Θεό, γιατί ποτέ κανείς δεν μισεί και δεν πολεμά έναν Θεό, για τον οποίο πιστεύει ότι δεν υπάρχει.
Επανερχόμενος, θα ήθελα να τονίσω ότι ο φιλόσοφος Μπερδιάγεφ, που είχε ξεκινήσει την φιλοσοφική του εργασία ακολουθώντας τις μαρξιστικές θεωρίες, στην συνέχεια ερμήνευσε με πολύ ωραίο τρόπο τις απόψεις του Μαρξ. Ισχυρίσθηκε ότι ο Μαρξ, λόγω εβραϊκής καταγωγής, πίστευε στην μεσσιανική ιδέα, στον ερχομό «της βασιλείας του Θεού», που είναι ο προδομένος λαός. Επειδή έπαυσε να πιστεύη στην έλευση του Μεσσίου, όπως το έκαναν οι Εβραίοι, εκκοσμίκευσε αυτόν τον μεσσία, και τον ρόλο του τον απέδωσε στο προλεταριάτο, την τάξη των εργατών του εργοστασίου. Ο νέος μεσσίας, κατά τον Μαρξ, είναι το προλεταριάτο, που είναι απηλλαγμένο από το προπατορικό αμάρτημα και σ’ αυτό θα αποκαλυφθούν όλες οι αλήθειες και αυτό θα ξεσκεπάση όλες τις αυταπάτες και θα εξαφανίση την πάλη των τάξεων, οπότε θα επαναφέρη την ανθρωπότητα στην ενότητα, και θα επικρατήση η «νέα βασιλεία» στην γη.
Ο Μπερδιάγεφ, ερμηνεύοντας το εβραϊκό υπόβαθρο της μαρξιστικής θεωρίας έγραφε: «Ο θρίαμβος του προλεταριάτου θα χωρίσει την παγκόσμια ιστορία σε δύο μέρη. Θα αρχίσει μια νέα παγκόσμια εποχή. Το προλεταριάτο θα είναι η μοναδική συνείδηση, η πραγματική ανθρωπότητα και τα ενδιαφέροντά του θα συμπέσουν με εκείνα της συλλογικότητος».
Έτσι υπάρχει ο νέος μεσσιανικός λαός (το προλεταριάτο), ο νέος Μωυσής (ο Μαρξ), η νέα γη της επαγγελίας (η αταξική κοινωνία), ο νέος νόμος (η ισότητα και η δικαιοσύνη).
Το γεγονός είναι ότι ο Μαρξ, όταν είπε την ρήση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», την πατρότητα της οποίας μερικοί αποδίδουν στον Φόϋερμπαχ, είχε υπ' όψη του τρεις θρησκευτικές παραδόσεις, ήτοι την εβραϊκή θρησκεία με τον μεσσιανισμό, τον Χριστιανισμό της Δύσεως που είχε ταυτισθή με τον σχολαστικισμό, τον καπιταλισμό, τις σταυροφορίες και τους πολέμους, αλλά και τις βουδιστικές απόψεις της Άπω Ανατολής, σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι επιδίδονται στην γιόγκα, τον υπερβατικό διαλογισμό, για να αποφύγουν την επαναφορά στην ζωή, επειδή η κάθε ζωή είναι μια οδύνη, και στην πραγματικότητα έτσι αφήνονται οι ισχυροί της γης και κάθε τύραννος να εκμεταλλεύωνται τον πόνο των ανθρώπων. Με αυτήν την έννοια τέτοιες θρησκευτικές παραδόσεις, που εκμεταλλεύονται τον άνθρωπο και τον υποτάσσουν σε άλλες αυθαίρετες εξουσίες, μπορούν να λειτουργήσουν ως όπιο του λαού, που άλλοτε τον αποκοιμίζουν και άλλοτε τον αφιονίζουν και τον ρίχνουν στον πόλεμο για την καταστροφή των άλλων.
Έχω την άποψη ότι, εάν ο Μαρξ εγνώριζε την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως την εξέφρασαν οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, και όπως βιώνεται στα πραγματικά Ορθόδοξα Μοναστήρια, που διατηρούν το ησυχαστικό πνεύμα και την ακτημοσύνη, ενδεχομένως θα είχε άλλη άποψη για τα θέματα αυτά.
2. Μια ερμηνεία της Μαρξιστικής θεωρίας
Ο γνωστός Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο) σε κείμενό του αναφέρεται και στην ερμηνεία της μαρξιστικής ρήσης «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού».
Γράφει ότι η φράση αυτή «ανάγεται σε δυό διαφορετικές ερμηνείες». Η μία ερμηνεία συνδέεται με την καταπράϋνση των υπαρξιακών ερωτημάτων, που υπάρχουν μέσα σε κάθε άνθρωπο, όταν η θρησκεία θεωρηθή ότι είναι κάποια εγγενής τάση του εξελισσόμενου όντος, δηλαδή η θρησκεία σε αυτήν την περίπτωση καταπραΰνει τις υπαρξιακές ανησυχίες του ανθρώπου. Η άλλη έννοια είναι ότι, επειδή επιδιώκεται εσκεμμένως να παραπλανάται ο λαός και να αποπροσανατολίζεται από την εκάστοτε εξουσία, χάριν της κοινωνικής ειρήνης, γι α?τό η κάθε θρησκεία χρησιμοποιείται από το κάθε κατεστημένο προς τον σκοπόν αυτό, δηλαδή αποκοιμίζει τα κοινωνικά ενδιαφέροντα του ανθρώπου.
Στην συνέχεια αναλύει ότι ο Μαρξ απέδωσε την δεύτερη σημασία στην φράση αυτή και παρέλειψε τα σχετικά με την υπαρξιακή ανησυχία και τον προβληματισμό του ανθρώπου, στα οποία η θρησκεία δίδει μια λύση. Συγχρόνως όμως δίδει και μια άλλη διάσταση της μαρξιστικής θεωρίας για την θρησκεία. Γράφει:
«Ο Μαρξ, επιμένει στην άποψη ότι η θρησκεία είναι και διαμαρτυρία εναντίον της πραγματικής κοινωνικής απαθλίωσης του ανθρώπου, και επομένως ο Μαρξ δεν καταδικάζει ούτε την θρησκεία, ούτε τον θρησκευόμενο άνθρωπο. Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του ανθρωπίνου όντος, σ’ ένα κόσμο χωρίς καρδιά, αλλά και το βάλσαμό του, όχι μόνον απέναντι στην κοινωνική του δυστυχία και αλλοτρίωση, αλλά και απέναντι στα ανεξήγητα υπαρξιακά του προβλήματα».
Δεν γνωρίζω αν αυτή είναι η πραγματική ερμηνεία που απέδιδε ο Μαρξ στην θρησκεία και πως συμβιβάζεται με την φράση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Είναι θέμα ερμηνείας και ανάλυσης. Γεγονός, πάντως, είναι ότι ο Μαρξ είχε ένα εβραϊκό υπόστρωμα στην σκέψη του και, βεβαίως, δεν μπορούσε να αποστασιοποιηθή από αυτό.
3. Θρησκεία και Εκκλησία
Μελετώντας κανείς τις θρησκείες και τις Χριστιανικές ομολογίες θα διαπιστώση ότι χρησιμοποιούν μερικές ιδέες, άλλοτε για να αποπροσανατολίσουν τους οπαδούς τους, άλλοτε για να τους φανατίσουν και άλλοτε να τους ιδεολογοποιήσουν. Για παράδειγμα η σχολαστική θεολογία και η καπιταλιστική νοοτροπία του δυτικού Χριστιανισμού, όπως την γνώριζε ο Μαρξ, η εβραϊκή σκέψη και κυρίως η σιωνιστική νοοτροπία που είναι πράγματι μια πολιτική επιλογή, η οποία χρησιμοποιεί πολιτικά τις θρησκευτικές απόψεις της Παλαιάς Διαθήκης και αυτό φαίνεται από την διαφοροποίηση των Χασιδίμ, ο ανατολικός διαλογισμός και μυστικισμός, αλλά και η μαγεία που παρατηρείται στις ανατολικές θρησκείες, δίδουν μια τέτοια εντύπωση, ότι, δηλαδή, κατά διαφόρους βαθμούς η θρησκεία είναι το όπιο του λαού, με την άποψη ότι αφήνει τον άνθρωπο στο περιθώριο της κοινωνίας, οπότε δημιουργείται ελεύθερος χώρος για να δράση κάθε τύραννος και να εκμεταλλευθή τον άνθρωπο.
Όμως, μιλώντας πολλές φορές για την ρήση αυτή του Μαρξ, ότι η θρησκεία είναι το όπιο του λαού, ισχυρίζομαι ότι αυτό δεν αναφέρεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως την προσδιόρισαν οι μεγάλοι Πατέρες της, δεν είναι θρησκεία, αφού δεν διακρίνεται από τα στοιχεία που έχουν οι άλλες θρησκείες, αλλά είναι Εκκλησία. Η λέξη Εκκλησία δηλώνει συγκέντρωση του Δήμου για να συζητήσουν και να λύσουν διάφορα προβλήματα. Η Εκκλησία δεν λειτούργησε ποτέ ως θρησκεία –δεν έχω επαρκή χρόνο να το αναλύσω– αλλά ως Εκκλησία, ως σύναξη κληρικών και λαϊκών, μαζί με τον Θεό, την Παναγία και τους αγίους. Όποιος διαβάσει τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη θα διαπιστώση ότι έτσι ένοιωθε την Εκκλησία και εν ονόματι αυτής της Εκκλησίας ηγήθηκε του αγώνος για να δοθούν συνταγματικές ελευθερίες στον λαό.
Αυτός είναι ο λόγος που με κάνει να πιστεύω ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία λειτουργεί περισσότερο ως πνευματικό Νοσοκομείο, ως θεραπευτική Κοινότητα, η οποία λαμβάνει τον άνθρωπο στην κατάσταση που βρίσκεται και τον ελευθερώνει από ποικίλες εξαρτήσεις, τον απο-ιδεολογοποιεί και τον απο-φανατίζει. Είναι δε γνωστόν ότι εκτός από τις οπιούχες ουσίες υπάρχουν και οι ψυχολογικές και ιδεολογικές οπιούχες ουσίες, εκτός από τα ναρκωτικά υπάρχουν και τα ψυχοναρκωτικά. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όταν θέλη κανείς να ζήση πραγματικά μέσα σε αυτήν, με την μυστηριακή και την ασκητική ζωή, ελευθερώνει τον άνθρωπο από τις ποικίλες εξαρτήσεις.
Στο τελευταίο μου βιβλίο με τίτλο «Θρησκεία και Εκκλησία στην κοινωνία» μπορεί ο αναγνώστης να βρη πολλές απόψεις να αναλύωνται γύρω από το θέμα αυτό.
Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω ότι δυστυχώς σήμερα σε διάφορες θρησκευτικές κοινότητες ισχύει το σύνθημα «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», αλλά συγχρόνως ισχύει και το σύνθημα «το όπιον είναι η θρησκεία του λαού». Τα ναρκωτικά βασανίζουν τους νέους ανθρώπους, αλλά και την άρχουσα τάξη, καθώς επίσης και μερίδα του πρωταθλητισμού με την καπιταλιστική του νοοτροπία και οργάνωση. Οι ποικιλώνυμες ψυχότροπες ουσίες είναι το όπιο του λαού. Δεν είναι μόνο η θρησκεία, αλλά και η εξουσία το νέο όπιο του λαού. Ο Προφήτης Ησαΐας κατακρίνει αυτούς που μεθούν χωρίς κρασί και εννοεί τους ασκούντας την ποικιλότροπη εξουσία. Και δυστυχώς αυτού του γεγονότος καθιστάμεθα μάρτυρες
Δημοσιεύθηκε στο Περιοδικό «Η Δάφνη»
