Που βαδίζει η επιστήμη;

 

του Ιωάννη Καβαλιώτη πρώην Διευθυντή Παιδιατρικής Κλινικής Λοιμωδών Νόσων

Το ερώτημα βασανίζει ή πρέπει να βασανίζει νομίζω όλους τους επιστήμονες. Μήπως από το πνευματικό πάθος που διέπει του υπηρέτες της επιστήμης οδηγούμεθα σε ένα σύστημα που καθοδηγείται από την αγορά;
Με πάνω από 10 εκατομμύρια ενεργούς ερευνητές, πάνω από 2 εκατομμύρια επιστημονικών άρθρων που δημοσιεύονται κάθε χρόνο, και μια ανεξέλεγκτη εξάπλωση των δεικτών των περιοδικών (impact factors), η σύγχρονη επιστήμη υφίσταται μια βαθιά αλλαγή που μεταβάλλει γνωστές, συγκεκριμένες και υποτίθεται ακλόνητες διαδικασίες. Που μεταβάλλει τις ηθικές αρχές και τους παραδοσιακούς μηχανισμούς επικύρωσης των επιστημονικών αποτελεσμάτων. Μηχανισμούς και αρχές που θεωρούντο αναφαίρετοι και απαραίτητοι εδώ και έναν αιώνα.
Η φωτογραφία είναι τρανταχτό παράδειγμα του τι συνέβαινε παλαιότερα και του τι συμβαίνει σήμερα. Πρόκειται για ένα συνέδριο του 1927 πάνω στα «ηλεκτρόνια και φωτόνια». Στη φωτό είναι 29 συμμετέχοντες. Από αυτούς οι 17 με βραβείο Nobel και οι άλλοι κορυφαίοι διεθνώς στον τομέα τους. Η επιστημονική συμβολή όλων αυτών ήταν πολύ μεγάλη και τα αποτελέσματα της περιλαμβάνονται σε κλασικά πανεπιστημιακά συγγράμματα διεθνώς. Έχουμε λοιπόν ένα μικρό μεν σε μέγεθος συνέδριο με τεράστια όμως συνάθροιση γνώσης και ταλέντων.
Τι γίνεται σήμερα; Συνέδρια της τάξεως των 10.000, των 20.000 ή ακόμη και των 50.000 συμμετεχόντων. Ποιοι είναι αυτοί οι συμμετέχοντες; Τι επιστημονικό υπόβαθρο έχουν;
Παρακολουθούν άραγε; Και τι να παρακολουθήσουν όταν την ίδια ώρα γίνονται συγχρόνως παρουσιάσεις σε 5 και πλέον αίθουσες;
Και οι ομιλητές ποιάς επιστημονικής τάξεως είναι; Όχι φυσικά αυτών της φωτό. Θα πείτε ότι οι γνώσεις πολλαπλασιάστηκαν, τα πανεπιστήμια αυξήθηκαν, οι επιστήμονες πολυάριθμοι. Καλά όλα αυτά, αλλά πιστεύει κανείς ότι απαιτούνται τόσα πολυάριθμα συνέδρια κάθε χρόνο; Ακόμη και επί του ιδίου τομέα. Τι συνταρακτικό μπορεί να αλλάξει σε ένα χρόνο ώστε να χρειάζονται τόσες και τόσες ομιλίες; Φυσικά αν προσέξει κανείς θα δεί ότι τα περισσότερα συνέδρια γίνονται σε τουριστικές οποθεσίες και η πλειονότητα των συνέδρων περιτριγυρίζει στα αξιοθέατα παρά παρακολουθεί τους, συνήθως αδρά αμειβόμενους, μιλητές. Γνωστό επίσης είναι ότι σε τέτοια σμερινά συνέδρια τα έξοδα των πλείστων σων λαμβάνουν μέρος καλύπτονται από φαμακευτικές εταιρείες. Από το πλήθος των ακροατών λίγοι είναι αυτοί που ενδιαφέρονται για την επιστημονική γνώση και ακόμη πιο λίγοι αυτοί που παρακολουθούν όλες τις εργασίες και ομιλίες. Τουριστική ιατρική λοιπόν εν τη μεγαλοπρεπεία της. Ακόμα και στη μικρή χώρα μας είναι τόσες πολλές οι ημερίδες και τα συνέδρια που αναρωτιέσαι για τον βαθμό έρευνας που έχουμε. Και φυσικά των αποτελεσμάτων που παράγουμε ώστε να χρειαζόμαστε τέτοια πληθώρα ενημέρωσης. Ένας άλλος ενδιαφέρον τομέας της επιστήμης που μεταβάλλεται, είναι τα επιστημονικά περιοδικά. Πριν 40-50 χρόνια (πχ. ΄70 -΄80) υπήρχαν συγκεκριμένα περιοδικά, με συγκεκριμένες εκδόσεις τον χρόνο. Βέβαια ο όγκος της ύλης ήταν διπλάσιος σχεδόν από ότι πριν ακόμη 20 χρόνια (πχ. ΄50 -΄ 60). Μπορούσε όμως κανείς να επιλέξει ορισμένα και να τα παρακολουθεί σε όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Σήμερα τα πράγματα άλλαξαν ριζικά. Τα περιοδικά πλήθυναν, και η ύλη πολλαπλασιάστηκε σε απίστευτο βαθμό. Αυτό σημαίνει πολλά περιοδικά, ανάγκη για μελέτες δημοσιεύσιμες, πληθώρα συγγραφέων, πλημμελής έλεγχος μελετών, πτώση της ποιότητας. Η ποσότητα της παρεχόμενης πληροφορίας είναι πολύ μεγαλύτερη από όση μπορεί κανείς να διαβάσει, να αφομοιώσει και να χρησιμοποιήσει.
Η μεγάλη αύξηση της ακαδημαϊκής έρευνας συνδυαζόμενη με την έκρηξη των διαδικτυακών εργαλείων επικοινωνίας συνέβαλαν στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο επιτελείται η επιστήμη. Είμαστε μάρτυρες μιας τρομακτικής αύξησης δημοσιεύσεων, η οποία όμως δεν αντιστοιχεί σε ανάλογη αύξηση ιδεών και καινοτομιών. Και ενώ ο αριθμός των επιστημόνων αυξάνεται αλματωδώς, η χρηματοδότηση της έρευνας αυξάνει σε γραμμική μόνο μορφή. Τι σημαίνει αυτό; Μα ότι το περιβάλλον καθίσταται ανταγωνιστικό, τόσο που οι νεαροί γιατροί νοιώθουν ότι πρέπει να κάνουν θαύματα για να εξασφαλίσουν ακαδημαϊκή θέση ή χρηματοδότηση. Λογικό είναι να αυξάνονται και οι περιπτώσεις εξαπάτησης π.χ., λογοκλοπή, απάτη, παραποίηση στοιχείων, μη επαναλήψιμα αποτελέσματα. Αντί πάθους για λίγα εμπνευσμένα άτομα, η επιστήμη οδηγείται (αν δεν έχει οδηγηθεί ήδη) στο να γίνει ένα απλό επάγγελμα για πάρα πολλούς.
Όλα αυτά όμως έχουν συνέπειες. Κυριότερη είναι η ανάπτυξη μιας βιομηχανίας γύρω από την επιστήμη κάτι το οποίο δημιουργεί κίνδυνο ώστε η όποια επιστήμη και πιο συγκεκριμένα η ιατρική να καταλήξει να κυριαρχείται από τους νόμους της αγοράς. Εκδότες, οργανισμοί που βαθμολογούν τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα, εταιρείες που βοηθούν στη συγγραφή ερευνητικών εργασιών, πρακτορεία και εταιρείες που οργανώνουν επιστημονικές (ή ψευδο-επιστημονικές) συναντήσεις σε ελκυστικές τοποθεσίες, είναι μερικές μόνον οικονομικές δραστηριότητες που άνθισαν γύρω από την παραγωγή της επιστημονικής γνώσης. Με 10 εκατομμύρια ενεργούς επιστήμονες ως δυνητικούς πελάτες. Παράλληλα, αξιόπιστοι εκδότες και σοβαρά περιοδικά, βοηθούν κατά κάποιο τρόπο τον πολλαπλασιασμό μελετών από εκδότες αμφιβόλου ποιότητας, και από περιοδικά ελάχιστης σημασίας. Αυξάνονται επίσης περιοδικά αμφίβολης προέλευσης, χωρίς κανονισμούς.
Εδώ, συμπεριλαμβάνονται και τα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης (open access journals) που έχουν δημιουργηθεί με μοναδικό σκοπό το κέρδος, χωρίς ιδιαίτερους ελέγχους για τις μελέτες που δημοσιεύονται. Ακόμη όμως και σε τέτοιο περιοδικό δημοσιεύθηκε προ ετών πολύ ενδιαφέρον άρθρο για τις ερευνητικές μελέτες, τις κλινικές δοκιμές εταιρειών, για τους συγγραφείς-φαντάσματα, για τα ονόματα που δεν δούλεψαν και εμφανίζονται ή αυτά που δούλεψαν και δεν εμφανίζονται, για τους στατιστικολόγους που διαμορφώνουν τα αποτελέσματα όπως συμφέρει την συγκεκριμένη στιγμή. Και φυσικά είναι γνωστή η πρόσφατη ρήση μιας υπεύθυνης σύνταξης ενός από τα εγκυρότερα περιοδικά του κόσμου: «Δεν μπορώ πλέον να πιστεύω τις περισσότερες κλινικές έρευνες που δημοσιεύονται ή να επαφίεμαι σε κατευθυντήριες οδηγίες ακόμη και επισήμων φορέων…» (Dr Marcia Angell, επί πολλά έτη Editor-in-Chief του περιοδικού New England Journal of Medicine).
Η επιστήμη όμως παραμένει θεμελιώδης παράγοντας για τις μεγάλες προκλήσεις της κοινωνίας μας (γήρανση, υπερπληθυσμός, ενέργεια, οικονομική επάρκεια, κλπ). Η επιστήμη έχει ισχυρούς εσωτερικούς μηχανισμούς ελέγχου και τεκμηρίωσης της επιστημονικής γνώσης. Αλλά η υπερπαραγωγή επιστημονικών μελετών και αποτελεσμάτων, συχνά αμφίβολης ποιότητας και χαμηλής επαναληψιμότητας, μπορεί να προκαλέσει σοβαρές ενστάσεις και να μειώσει την αξιοπιστία του όλου συστήματος. Ο κίνδυνος είναι μια γενική απαξίωση της ακαδημαϊκής κοινότητας με σοβαρές συνέπειες για την κοινωνία μας. Γι αυτό πρέπει να αλλάξουμε κατεύθυνση. Πρέπει να τροποποιήσουμε σταδιακά μηχανισμούς αξιολόγησης μας, εστιάζοντας περισσότερο στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα. Πρέπει να μεταδώσουμε στους νέους φοιτητές και τους συναδέλφους τις θεμελιώδεις ηθικές αρχές στις οποίες βασίζεται η επιστήμη. Χρειάζεται σκέψη και η κατανόηση. Η αλλαγή των αντιλήψεων και των προτύπων δεν είναι εύκολη. Αλλά είναι καιρός να αρχίσουμε να συζητάμε για τα θέματα αυτά και να αντιληφθούμε τους κινδύνους που περικλείουν. Πριν είναι πολύ αργά.

 

Περιοδικό Λοίμωξη τ.53 Δεκέμβριος 2018