Μια σειρά κειμένων του Γ. Καραμπελιά για την ελληνική ιστορία.
Στιγμιότυπο από εκδήλωση στο Σύνταγμα για την Επέτειο της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος
Κατά τη μακρά αρχαιοελληνική περίοδο ήταν εξαιρετικά έντονη η διάσταση ανάμεσα στη συνείδηση της εθνικής ενότητας των Ελλήνων, που για πρώτη φορά αποτυπώνεται στον Τρωϊκό Πόλεμο και τα Ομηρικά έπη, και την πολιτειακή πολυδιάσπαση.
Η ταυτότητα του ελληνικού έθνους, κατά την αρχαιότητα, ήταν φυλετική και «πολεοκρατική». Δηλαδή, ενώ οι Έλληνες, έχουν συνείδηση της κοινότητάς τους, που γίνεται πιο έντονη κατά τη διάρκεια των εξωτερικών πολέμων, από τον Τρωικό έως τους Περσικούς Πολέμους, ταυτόχρονα η πολιτειακή τους οργάνωση χαρακτηρίζεται από τη φυλετικότητα και τον πατριωτισμό της «πόλης-κράτους», που συναρθρώνεται με την ευρύτερη εθνική τους συνείδηση.
Στην αρχαία Αθήνα, οι μέτοικοι δεν γίνονται δεκτοί ως πολίτες με πλήρη δικαιώματα, τα οποία απολαμβάνουν μόνο όσοι κατάγονται από τις αρχέγονες φυλές του ελληνικού άστεως. Στην Σπάρτη, πολιτειότητα απολαμβάνουν μόνο οι Λακεδαιμόνιοι και όχι οι Μεσσήνιοι.
Χαρακτηριστικά, ο Ισοκράτης σε κείμενο που έγραψε προς δόξαν της Αθήνας, επιμένει στη φυλετική καθαρότητα και την αυτοχθονία των Αθηναίων:
«Ταύτην γὰρ οἰκοῦμεν οὐχ ἑτέρους ἐκβαλόντες οὐδ’ ἐρήμην καταλαβόντες οὐδ’ ἐκ πολλῶν ἐθνῶν μιγάδες συλλεγέντες, ἀλλ’ οὕτω καλῶς καὶ γνησίως γεγόναμεν, ὥστ’ ἐξ ἧσπερ ἔφυμεν, ταύτην ἔχοντες ἅπαντα τὸν χρόνον διατελοῦμεν, αὐτόχθονες ὄντες…». Δηλαδή:
«Κατοικούμε σ’ αυτήν τη χώρα, χωρίς να έχουμε εκδιώξει άλλους από εδώ, ούτε την καταλάβαμε βρίσκοντάς την έρημη, ούτε είμαστε μιγάδες ανακατεμένοι από διάφορα έθνη ανθρώπων, αλλά υπάρχουμε καλώς και γνησίως, διότι κατέχουμε τη χώρα στην οποία γεννηθήκαμε και ζούμε καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας μας, αφού είμαστε αυτόχθονες…» (Πανηγυρικός, εδάφιο 24).
Αναφέρονται, ίσως καθ’ υπερβολήν, περίπου επτακόσιες διαφορετικές ελληνικές κρατικές οντότητες σε όλη τη Μεσόγειο. Για τους αρχαίους Έλληνες, σύμφωνα με τον κλασικό πλέον ορισμό του Ηροδότου (~484 π.Χ.–425 π.Χ./410 π.Χ.), «…αὖτις δὲ τὸ ῾Ελληνικόν, ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον, καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα» (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Βιβλίον 8ον Ουρανία, 8.144.3). Είναι τα τέσσερα χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτότητας για τον Ηρόδοτο, φυλετική, γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική ενότητα και όχι πολιτειακή – δηλαδή το έθνος ως κράτος δεν περιλαμβάνεται στον ορισμό του Ηροδότου και των αρχαίων Ελλήνων.
Εντούτοις, η εθνική ενότητα ήταν δεδομένη, ιδιαίτερα στις πολεμικές συγκρούσεις με τους αλλοεθνείς. Γράφει και πάλι ο Ηρόδοτος για τη μάχη των Θερμοπυλών: «οἱ δὲ Ἕλληνες κατὰ τάξις τε καὶ κατὰ ἔθνεα κεκοσμημένοι ἦσαν» («Ηροδότου ιστορίαι», 7.212.2 ). «Οι Έλληνες όμως ήταν παραταγμένοι κανονικά, το κάθε τάγμα κι η κάθε φυλή στη γραμμή της».
Ήδη, στη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.), ο Σιμωνίδης ο Κείος αφιέρωσε το γνωστό επίγραμμα: «Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι, χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν», ενώ ο Αισχύλος, ο οποίος συμμετείχε ενεργά στη μάχη του Μαραθώνα, στην τραγωδία του «Πέρσες», παραθέτει τον παιάνα των Ελλήνων: «Ὦ παῖδες Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ’, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τέ πατρῴων ἕδη, θήκας τε προγόνων: νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών». (Μετάφραση Γιάννη Γρυπάρη : «Εμπρός, των Ελλήνων /γενναία παιδιά! να ελευθερώσετε πατρίδα,/ τέκνα, γυναίκες και των πατρικών θεών σας/ να ελευτερώστε τα ιερά και των προγόνων/τους τάφους· τώρα για όλα ᾽ναι που πολεμάτε»).
Έλληνες δεν λογίζονταν μόνο όσοι κατοικούσαν στον κυρίως ελλαδικό χώρο, αλλά και έξω απ’ αυτόν. Το 481 π.Χ., έναν χρόνο πριν την επική μάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ.), συγκλήθηκε πανελλήνιο συνέδριο στην Κόρινθο, για να αποφασιστεί η στάση που θα έπρεπε να κρατήσουν οι Έλληνες απέναντι στους Πέρσες. Προσκλήθηκαν επίσης οι Έλληνες της Μασσαλίας και της Κριμαίας, που δεν μπόρεσαν να προσέλθουν λόγω απόστασης, ενώ το παρών έδωσαν οι Έλληνες της Κάτω Ιταλίας, οι Κρήτες, οι Κερκυραίοι κ.ά. Σε αυτό το συνέδριο δεν προσκλήθηκαν μόνο οι Έλληνες που είχαν υποταχθεί στους Πέρσες, δηλαδή οι Έλληνες της Κύπρου, της Αιγύπτου, της Ιωνίας, της Μακεδονίας κ.ά. (βλέπε Η έννοια «έθνος» στην αρχαιότητα - Είχαν οι αρχαίοι Έλληνες, εθνική συνείδηση; | Πάρε-Δώσε pare-dose.net).
Διαβάστε και το πρώτο μέρος:
Οι Μακεδόνες και η ελληνική τους συνείδηση
Και όμως, επί τη βάσει της πολιτειακής κατάτμησης των αρχαίων Ελλήνων, ορισμένοι αμφισβητούν το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες αποτελούσαν ένα έθνος, παρεμπιπτόντως, δε, αμφισβητούν και την ελληνικότητα των Μακεδόνων, υποστηρίζοντας, ρητά ή υπόρρητα, ότι αποτελούσαν ένα φύλο το οποίο δεν είχε σχέση με την ελληνικότητα. Όμως, ας καταφύγουμε και πάλι σε δύο χωρία του Ηρόδοτου.
Στο ένα χωρίο, φωτίζει τόσο τον χαρακτήρα των Ολυμπιακών Αγώνων, ως εδάφους αλληλοπεριχωρήσεως μεταξύ των Ελλήνων αποκλειστικώς, όσο και την ελληνικότητα των Μακεδόνων. Πράγματι, σε έλεγχο στον οποίο υπεβλήθη από τους Ελλη(α)νοδίκες[1] στην Ολυμπία, το 504 π.Χ., ο μετέπειτα βασιλιάς των Μακεδόνων Αλέξανδρος Α΄ (495-450 π.Χ.), απεδείχθη τελικώς η ελληνικότητά του και μπόρεσε να συμμετάσχει σε αυτούς. Αυτό που χαρακτηρίζει την κοινή εθνικότητα στην αρχαία Ελλάδα είναι ότι αυτή αναδεικνύεται και ταυτόχρονα συγκροτείται μέσα από αυτούς τους κοινούς αθλητικούς αγώνες, και τους κοινούς πολέμους – με τους Τρώες, και τους Πέρσες κατ’ εξοχήν. Αναφέρει λοιπόν ο πατέρας της Ιστορίας:
«Ἕλληνας δὲ εἶναι τούτους τοὺς ἀπὸ Περδίκκεω γεγονότας, κατά περ αὐτοὶ λέγουσι, αὐτός τε οὕτω τυγχάνω ἐπιστάμενος καὶ δὴ καὶ ἐν τοῖσι ὄπισθε λόγοισι ἀποδέξω ὡς εἰσὶ Ἕλληνες, πρὸς δὲ καὶ οἱ τὸν ἐν Ὀλυμπίῃ διέποντες ἀγῶνα Ἑλλήνων οὕτω ἔγνωσαν εἶναι. [5.22.2] Ἀλεξάνδρου γὰρ ἀεθλεύειν ἑλομένου καὶ καταβάντος ἐπ᾽αὐτὸ τοῦτο οἱ ἀντιθευσόμενοι Ἑλλήνων ἔξεργόν μιν, φάμενοι οὐ βαρβάρων ἀγωνιστέων εἶναι τὸν ἀγῶνα ἀλλὰ Ἑλλήνων. Ἀλέξανδρος δὲ ἐπειδὴ ἀπέδεξε ὡς εἴη Ἀργεῖος, ἐκρίθη τε εἶναι Ἕλλην καὶ ἀγωνιζόμενος στάδιον συνεξέπιπτε τῷ πρώτῳ».
«…οι απόγονοι του Περδίκκα είναι Έλληνες, όπως λένε κι οι ίδιοι, κι εγώ ο ίδιος είμαι σε θέση να το γνωρίζω – αλλά και στη συνέχεια της ιστορίας μου θα αποδείξω ότι όντως είναι Έλληνες· επιπλέον δε, και οι Ελληνοδίκες, που επισκοπούν τους αγώνες που διεξάγονται στην Ολυμπία, τέτοια απόφαση έβγαλαν. Γιατί, όταν ο Αλέξανδρος πήρε την απόφαση να πάρει μέρος στους αγώνες και κατέβηκε γι᾽ αυτό, οι Έλληνες αντίπαλοί του ήθελαν να τον αποκλείσουν ισχυριζόμενοι πως στον αγώνα δεν μπορούν να συμμετέχουν βάρβαροι αθλητές, αλλά μόνον Έλληνες. Ο δε Αλέξανδρος, επειδή απέδειξε πως η καταγωγή του ήταν από το Άργος και οι κριτές δέχτηκαν πως είναι Έλληνας, πήρε μέρος σε αγώνα δρόμου του ενός σταδίου και τερμάτισε στον ίδιο χρόνο με τον πρώτο» [«Ηροδότου Ιστορίαι», βιβλίο «Τερψιχόρη» (5.22.2)].
Σε ό,τι αφορά δε την άλλη παράμετρο, την από κοινού αντιμετώπιση των αντιπάλων, και πάλι σε εδάφιό του σχετικό με τους αγώνες εναντίον των Περσών, με πρωταγωνιστή εκ νέου τον Αλέξανδρο, ο Ηρόδοτος αναφέρει τα εξής. Λίγο πριν από τη μάχη των Πλαταιών, το 479 π.Χ., ο, βασιλιάς πλέον, Αλέξανδρος Α΄, οποίος είχε υποταχθεί στους Πέρσες και ακολουθούσε ως σύμμαχός τους τον στρατό του Μαρδονίου, μετέβη τη νύκτα κρυφά στο στρατόπεδο των Ελλήνων για να τους μεταφέρει πληροφορίες για τις περσικές προθέσεις:
Κι όταν έφτασαν, τους έλεγε ο Αλέξανδρος τα εξής: «Άνδρες Αθηναίοι, καταθέτω εμπιστευτικά στη φύλαξή σας αυτά τα λόγια, με την παράκληση να μείνουν απόρρητα…· γιατί δεν θα μιλούσα, αν η έγνοια μου για ολόκληρη την Ελλάδα δεν ήταν μεγάλη (9.45.2). Γιατί κι εγώ στην καταγωγή ανέκαθεν είμαι Έλληνας και δεν θα ήθελα να βλέπω την Ελλάδα να χάσει τη λευτεριά της και να γίνει σκλάβα».
[Μετάφραση Ηλίας Σπυρόπουλος Ηρόδοτος, Ιστορίαι, βιβλ Ι: Καλλιόπη 45]
Η ελληνική συνείδηση και η ταύτισή της με το ιδεώδες της ελευθερίας είναι τόσο ισχυρή στον Αλέξανδρο Α΄, ώστε, με κίνδυνο της ζωής του, παρότι υποταγμένος στους Μήδους, σπεύδει να δώσει πολύτιμες πληροφορίες στο ελληνικό στράτευμα και να καταδείξει έτσι και τη δική του ακραιφνή ελληνικότητα. Η έννοια της ελληνικής ταυτότητας δεν ταυτίζεται με κρατική οντότητα. Δεν έχουμε ένα ενιαίο κράτος στους Έλληνες, ταυτόχρονα όμως υπάρχει πλήρης συνείδηση για την κοινή εθνική ταυτότητα των Ελλήνων.
Όπως τέλος εξιστορεί ο Αρριανός στην Αλεξάνδρου Ανάβασιν, όταν ο Αλέξανδρος ο Γ’ νίκησε τους Πέρσες στη μάχη του Γρανικού ποταμού (334 π.Χ):
«καὶ τῶν Περσῶν τοὺς ἡγεμόνας ἔθαψεν· ἔθαψε δὲ καὶ τοὺς μισθοφόρους Ἕλληνας, οἳ ξὺν τοῖς πολεμίοις στρατεύοντες ἀπέθανον. ὅσους δὲ αὐτῶν αἰχμαλώτους ἔλαβε, τούτους δὲ δήσας ἐν πέδαις εἰς Μακεδονίαν ἀπέπεμψεν ἐργάζεσθαι, ὅτι παρὰ τὰ κοινῇ δόξαντα τοῖς Ἕλλησιν Ἕλληνες ὄντες ἐναντία τῇ Ἑλλάδι ὑπὲρ τῶν βαρβάρων ἐμάχοντο. ἀποπέμπει δὲ καὶ εἰς Ἀθήνας τριακοσίας πανοπλίας Περσικὰς ἀνάθημα εἶναι τῇ Ἀθηνᾷ ἐν πόλει. καὶ ἐπίγραμμα ἐπιγραφῆναι ἐκέλευσε τόδε. Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων ἀπὸ τῶν βαρβάρων τῶν τὴν Ἀσίαν κατοικούντων» («Αλεξάνδρου Ανάβασις», Βιβλίο Α [1.16.6-7]).
[Μετάφραση «Έθαψε επίσης τους αρχηγούς των Περσών, καθώς και τους Έλληνες μισθοφόρους που σκοτώθηκαν ενώ υπηρετούσαν στο πλευρό των εχθρών του· όσους όμως από αυτούς συνέλαβε αιχμαλώτους τους έδεσε με χειροπέδες και τους έστειλε στη Μακεδονία να δουλεύουν, επειδή παρά τις κοινές αποφάσεις των Ελλήνων, και μολονότι ήταν Έλληνες, πολέμησαν για χάρη των βαρβάρων εναντίον των συμφερόντων της Ελλάδος. Απέστειλε επίσης στην Αθήνα τριακόσιες περσικές πανοπλίες ως αφιέρωμα στην Αθηνά στην Ακρόπολη. Διέταξε να αναγραφεί η εξής επιγραφή: «Ο Αλέξανδρος, ο γιος του Φιλίππου, και οι Έλληνες, εκτός από τους Λακεδαιμονίους, αφιερώνουν αυτές τις πανοπλίες, οι οποίες προέρχονται από τα λάφυρα των βαρβάρων που κατοικούν στην Ασία» (Μετάφραση Θ.Χ. Σαρικάκης).
[1] Οι Ελλη(α)νοδίκες, καταγόμενοι από την Ηλεία, ήταν επιφορτισμένοι με την οργάνωση των αγώνων και έκριναν την ελληνικότητα της καταγωγής του αθλητή ως προϋπόθεση της συμμετοχής στους Ο.Α.
Στο επόμενο: 3. Η εξάντληση της πόλης κράτους και ο Ισοκράτης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου