Εκκλησία – Κατοχή – Χούντα: Ας μιλήσουμε, λοιπόν…

 

Γράφει ο Νίκος Μπογιόπουλος

 

Το εκκλησιαστικό ιερατείο έχει κριθεί. Και για την Κατοχή, τότε που όριζε «κυβερνήσεις» δοσίλογων. Και για την επταετία, τότε που «διάβαζε» υπηρετώντας τη χούντα.

Κρίνεται από τη μαυρίλα που αποπνέουν εκλεκτοί μητροπολίτες – υμνητές του χρυσαυγιτισμού. Αφού, όμως, ο κ.Ιερώνυμος θέλει να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα για την στάση της ιεραρχίας απέναντι στην Κατοχή και στην χούντα, πολύ ευχαρίστως.

Ξεκαθαρίζουμε εξ αρχής: Τα του Φίλη με τα θρησκευτικά είναι τριτεύουσας αξίας. Όχι γιατί δεν πρέπει να επέλθει η αντικατάσταση του κατηχητικού μαθήματος των θρησκευτικών με το μάθημα της θρησκειολογίας, αλλά γιατί η κυβέρνηση του κ. Φίλη αν ενδιαφερόταν για την ουσία του θέματος – κι αυτό είναι οι σχέσεις μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας – θα το είχαμε καταλάβει. Θα το είχαμε καταλάβει και όταν η παρούσα κυβέρνηση υποδεχόταν με τιμές αρχηγού κράτους τα… λείψανα της αγίας Βαρβάρας και κυρίως θα το είχαμε αντιληφθεί με τις θέσεις του κ. Τσίπρα για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Αλλά, όπως είδαμε, και εκεί ο ΣΥΡΙΖΑ αναπαράγει το υφιστάμενο καθεστώς, που σημαίνει αναπαραγωγή της σύμφυσης Κράτους – Εκκλησίας.

Ως εκ τούτου η υπόθεση με το μάθημα των θρησκευτικών δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από την προηγούμενη υπόθεση με τις ταυτότητες, όπου εντελώςτριτεύοντα ζητήματα αξιοποιούνται στο πινγκ – πονγκ του ψευδοεκσυγχρονισμού με τον σκοταδισμό για να συγκαλυφθούν τα ουσιώδη, μέσω της συνδαύλισης αντιθέσεων δευτερεύουσας σημασίας που πλασάρονται σαν δήθεν «κυρίαρχες» για να απασχολείται η κατά τα άλλα γονατισμένη και εξανδραποδιζόμενη κοινωνία.

Από εκεί και πέρα, όμως, αφού ο κ. Ιερώνυμος θέλει να μιλήσουμε για την στάση της ιεραρχίας απέναντι στην Κατοχή και στην χούντα, πολύ ευχαρίστως:

• Κατοχή

Από τους 7.000 περίπου κληρικούς της εποχής της Κατοχής, πάνω από τους μισούς πήραν ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Ενώ όμως οι απλοί κληρικοί, ως γνήσια παιδιά του λαού, έδιναν το πατριωτικό «παρών», το ιερατείο όχι απλώς «απουσίαζε», αλλά αποτελούσε και στήριγμα των κατακτητών και της εγχώριας αντίδρασης.

Ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος της εποχής, ο Δαμασκηνός, διορίστηκε στη θέση του από την κατοχική «κυβέρνηση» του Τσολάκογλου. Στις επιστολές του προς την «κυβέρνηση» των προδοτών, ο Δαμασκηνός ευλογούσε τους «Κουίσλιγκ», δηλώνοντας ότι «αποβλέπομεν μετά βαθείας εκτιμήσεως προς την τολμηράν πρωτοβουλίαν την οποίαν αναλάβατε», ενώ χαρακτήριζε τη συνθηκολόγηση με τους κατακτητές σαν «μέτρον ανάγκης»…

Από την πλευρά τους, οι επικεφαλής του Αγίου Όρους έστειλαν μέχρι και επιστολή προς τον Χίτλερ, με την οποία καλούσαν την «Υμετέρα Εξοχότητα»(σ.σ: τον Χίτλερ) να «αναλάβη υπό την υψηλήν προσωπικήν Αυτής προστασίαν και κηδεμονίαν» το ΑγιοΟρος…

«Εξοχότατε, οι βαθυσεβάστως υποσημειούμενοι Αντιπρόσωποι των Είκοσιν Ιερών Βασιλικών Πατριαρχικών και Σταυροπηγιακών Μονών του Αγίου Ορους Αθω, λαμβάνομεν την εξαιρετικήν τιμήν ν’ απευθυνθώμεν προς την Υμετέραν Εξοχότητα και παρακαλέσωμεν Αυτήν θερμώς, όπως, ευαρεστημένη, αναλάβη υπό την Υψηλήν προσωπικήν Αυτής προστασίαν και κηδεμονίαν τον Ιερόν τούτον Τόπον (…) Οι μοναχοί του Ορους Αθω οθενδήποτε και αν κατάγονται θα διατηρήσουσιν τα κτήματα και τα πρότερα αυτών δικαιώματα και θ’ απολαύουσιν, άνευ ουδεμιάς εξαιρέσεως, πλήρους ισότητος δικαιωμάτων και προνομίων (…). Την διατήρησιν του καθεστώτος τούτου της αυτονόμου μοναχικής πολιτείας, ικανοποιούντος πλήρως άπαντας τους εν Αγίω Ορειεν ασκουμένους ανεξαρτήτως εθνικότητος Ορθοδόξους μοναχούς και εναρμονιζόμενοι προς τον σκοπόν και την αποστολήν αυτών, παρακαλούμεν και ικετεύομεν θερμώς την Υμετέραν Εξοχότητα όπως αναλάβη υπό την υψηλήν προστασίαν και κηδεμονίαν Αυτής. Τον Βασιλέα των Βασιλευόντων και Κύριον των Κυριευόντων εξ όλης ψυχής και καρδίας ικετεύοντες, όπως επιδαψιλεύση τη Υμετέρα Εξοχότητιυγείαν και μακροημέρευσιν επ’ αγαθώ του ενδόξου Γερμανικού Εθνους. Υποσημειούμε θα βαθυσεβάστως».

Η επιστολή έχει συνταχθεί «Εν Αγίω Ορει τη 13/26 Απριλίου 1941» και απευθύνεται «Προς την Αυτού Εξοχότητα τον Αρχικαγκελλάριον του ενδόξου Γερμανικού Κράτους ΚύριονΑδόλφον Χίτλερ εις Βερολίνον»…

Πρόκειται για την επιστολή που έστειλαν προς τον Χίτλερ – μια μέρα πριν (!) η Βέρμαχτ μπει στην Αθήνα – οι μονές του Αγίου Ορους «ικετεύοντες» να τους θέσει «υπό την υψηλήν προστασίαν και κηδεμονίαν» του!

(σσ: Φοβόμαστε ότι εκτός από «χρυσόβουλα» βυζαντινών αυτοκρατόρων, φιρμάνια Σλάβων φυλάρχων και χοτζέτια σουλτάνων, δεν αποκλείεται οι «Αγιοι Πατέρες» να διαθέτουν και διατάγματα του …Χίτλερ που να «αποδεικνύουν» τα ιδιοκτησιακά τους «δικαιώματα» επί λιμνών, βουνών, θαλασσών και κυρίως οικοδομικών «φιλέτων» της ελληνικής επικράτειας…).

Όσο για Μητροπολίτες, όπως ο Φλωρίνης, ο Εδέσσης, ο Αιτωλοακαρνανίας, ο Φθιώτιδας, υποδέχονταν τα Ες-Ες με δοξολογίες υπέρ «του μεγάλου γερμανικού έθνους» και με κηρύγματα ότι «τάσσεται ο ελληνικός λαός παρά τω πλευρώ των δυνάμεων του Αξονος»…

Φυσικά, υπήρχαν και Μητροπολίτες που τίμησαν το σχήμα τους, όπως ο Κοζάνης Ιωακείμ ή ο Ηλείας Αντώνιος, που στάθηκαν δίπλα στο ΕΑΜ. Μόνο που αυτούς η Ιεραρχία τους κυνήγησε και τους καθαίρεσε…

Ας επιστρέψουμε στον Δαμασκηνό. Αυτός είχε εκδιώξει από το θρόνο τονΧρύσανθο, ο οποίος με τη σειρά του ομολογούσε αργότερα ότι αυτός ήταν που καθοδηγούσε τον Γρίβα και τη φασιστική οργάνωση των Χιτών και αποκαλούσε τα Τάγματα Ασφαλείας σαν «τελευταία εφεδρεία» του Έθνους…

Γνωστός είναι ο ρόλος του Δαμασκηνού ως συνεργάτης των Άγγλων, αφούπρώτα είχε ορκίσει τις «κυβερνήσεις» των γερμανοτσολιάδων, των Λογοθετόπουλου και Ράλλη. Οι Άγγλοι, μετά τη συνάντηση του Δαμασκηνού με τον Τσόρτσιλ στα «Δεκεμβριανά», τον όρισαν έως και αντιβασιλέα της χώρας.

Η εξαργύρωση της στάσης του Δαμασκηνού στο ματοκύλισμα του λαού από τους ιμπεριαλιστές, υπήρξε πλήρης.Αλλά κι αυτός στάθηκε στο «ύψος» του. Υπό την ηγεσία του, το 1946, η έκτακτη σύνοδος της Ιεραρχίας εξέδωσε την ποιμαντορική εγκύκλιο για την καταδίκη της Αριστεράς.

Υπό την καθοδήγησή του, η Ιερά Σύνοδος της 30/5/47 τασσόταν παρά τω πλευρώ του μοναρχοφασιστικούεμφυλιοπολεμικού κράτους και «αφόριζε» σαν«εθνικώς εγκληματικόν κίνημα» (!) τον αγώνα των μαχητών του ΔΣΕ.

Αργότερα, το 1949, δήλωνε «υπερήφανος» για την «εθνικήνκολυμβήθραν» της Μακρονήσου… Εκεί, δε, στη Μακρόνησο, «μεγαλούργησε» σειρά από αρχιμανδρίτες. Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετά χρόνια αργότερα, το 1984, το ένα τρίτο περίπου των μελών της Ιεράς Συνόδου είχε προϋπηρεσία στο στρατό κατά την περίοδο του Εμφυλίου…

Ο Δαμασκηνός, επίσης, ήταν εκείνος που το ’48 ευλογούσε τα εκτελεστικά αποσπάσματα των στρατοδικείων, αφού, όπως έλεγε, για τους δολοφονηθέντες δημοκράτες, επρόκειτο για «καταδικασθέντες εις θάνατον κατόπιν νομίμου και δημοσίας διαδικασίας»…

Φυσικά, δεν είναι μόνο το εν Ελλάδι ιερατείο που εκείνη την εποχή διακονούσε τη «μαυρίλα».Το Φανάρι, για παράδειγμα, εξέδωσε το ’49 δήλωση – προειδοποίηση αφορισμού των ομογενών που εμφορούνταν από κομμουνιστικές ιδέες, ενώ το Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας έσπευδε να αποστείλει το ’49 συγχαρητήριο τηλεγράφημα στον Παπάγο «επ’ ευκαιρία οριστικής συντριβής των εχθρών της Πατρίδος και της Ανθρωπότητος» (σ.σ: των κομμουνιστών)…

Και βέβαια δεν είναι μόνο το ιερατείο της Ορθοδοξίας.Το 1948 η Καθολική Ιεραρχία της Ελλάδος «καταδίκασε απεριφράστως τον άθεονκομμουνισμόν»,ενώ ήδη από το ’44 ο Πάπας Πίος, συνεργάτης πολλών εγκληματιών ναζί, καταδικάζει τους κομμουνιστές, επειδή αρνούνται το «φυσικόν δικαίωμα της ιδιοκτησίας» και λίγο αργότερα απαγορεύει την ταφή των κομμουνιστών, εάν πριν το θάνατό τους δεν είχαν δώσει «δημοσία απόδειξη μετανοίας»…

• Χούντα

Η ηγεσία της Εκκλησίας υπήρξε σταθερός βραχίονας επιβολής της αντιδραστικής πολιτικής του μετεμφυλιακού κράτους. Το επιστέγασμα της κοσμικής «μαυρίλας» που εκπροσωπούσε ήταν η στάση της κατά την περίοδο της χούντας.

Παράλληλα με το επίσημο ιερατείο, καθοριστικός για την εμπέδωση του σκοταδιστικού κηρύγματος στη δημόσια ζωή ήταν ο ρόλος που έπαιξαν τα διάφορα παραθρησκευτικά σωματεία. Το κυριότερο από αυτά, η «Ζωή»,ιδρύθηκε το 1907 και επιφανές της στέλεχος υπήρξε ο Ιερώνυμος, ο πρωθιερέας της Φρειδερίκης και κατοπινά ο εκλεκτός της χούντας των συνταγματαρχών στη θέση του Αρχιεπισκόπου.

Το θεάρεστο έργο της «Ζωής», σε συνεργασία πάντα με τη Φρειδερίκη, ήταν να ηγηθεί στο «πνευματικό μέρος του αντικομμουνιστικού αγώνος». Για το σκοπό αυτό, το μοναρχοφασιστικό κράτος τής διαθέτει ένα πλατύ δίκτυο οργανώσεων και μηχανισμών. Σε αντάλλαγμα «των υπηρεσιών προς το έθνος» που προσφέρουν οι διάφορες χριστιανοφασιστικές οργανώσεις, το κράτος τούς παρέχει κάθε είδους διευκολύνσεις. Είναι ενδεικτικό: Εκείνη την εποχή μόνο τρεις οργανισμοί είχαν απαλλαγεί από το χαρτόσημο: Τα ανάκτορα, η πρεσβεία των ΗΠΑ και η «Ζωή»…Ας σημειωθεί ότι η «Ζωή» είχε στις τάξεις της τις ΧΜΟ, τις «Χριστιανικές Μαθητικές Ομάδες», στους στρατώνες των οποίων οι πνευματικοί καθοδηγητές των στρατωνιζομένων τους εξόπλιζαν με στόχο τον «αγώνα της χριστιανικής Ελλάδας κατά του άθεου κομμουνισμού».

Ο ρόλος αυτών των σωματείων αντανακλάται περίφημα στην πολιτική διαδρομή των ατόμων που απάρτιζαν τα υψηλά τους κλιμάκια.Το «βαρύ πυροβολικό» της «Ζωής» ήταν οι πανεπιστημιακοί Τσιριντάνης και Ράμμος, ο ψυχίατρος Ασπιώτης, ο οικονομολόγος Μερτικόπουλος, οι αρχιμανδρίτες Ξένος και Παρασκευόπουλος, και οι θεολόγοι Παυλίδης και Μουρατίδης.Έχουμε και λέμε λοιπόν:

Οι Τσιριντάνης και Μερτικόπουλος θα διοριστούν αργότερα μέλη υπηρεσιακών κυβερνήσεων, ενώ ο Τσιριντάνης, ειδικότερα, ήταν υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης Δόβα, που έκανε τις εκλογές βίας και νοθείας, το ’61.
Οι Παρασκευόπουλος και Ξένος θα ενθρονιστούν μητροπολίτες από τον Αρχιεπίσκοπο της χούντας Ιερώνυμο. Ο Παρασκευόπουλος είναι αυτός που ως μητροπολίτης Θεσσαλονίκης «θα αφήσει εποχή», με την περίφημη προσφώνησή του στη Δέσποινα Παπαδοπούλου, τη γυναίκα του δικτάτορα, που την παρομοίαζε με την Παναγία. Ο Ξένος, δε, θα γίνει αργότερα μητροπολίτης Ενόπλων Δυνάμεων.

Όσο για τον Μουρατίδη, υπήρξε ο «ιδεολογικός καθοδηγητής» των τριών Κύπριων μητροπολιτών, στην προσπάθειά τους να εκθρονίσουν τον Μακάριο το 1972.
Κάπως έτσι φτάσαμε στη χούντα, όταν δηλαδή «ο Αρχιεπίσκοπος ήταν τότε απορροφημένος στις μελέτες του», όπως δήλωσε για τον μακαριστόΧριστόδουλο ο εκπρόσωπος Τύπου της Ιεράς Συνόδου (4/3/2001).

Εντούτοις, κάθε άλλο παρά «απασχολημένο» με το …διάβασμα ήταν το ιερατείο την επταετία. Γνώριζε πολύ καλά και από πρώτο χέρι τη βαρβαρότητα της δικτατορίας. Το ομολογεί, άλλωστε, ο ίδιος ο Ιερώνυμος, ο αρχιεπίσκοπος της χούντας, ο οποίος στα απομνημονεύματά του κάνει λόγο για τις αναφορές που έφταναν στο γραφείο του για τα βασανιστήρια στο ΕΑΤ – ΕΣΑ (αναφορές που προφανώς περνούσαν από τα χέρια τού τότε αρχιγραμματέα του και κατοπινού αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου…

Το τι έπραξε η ηγεσία της Εκκλησίας είναι γνωστό. Είναι χαμένος κόπος να αναζητήσει κανείς έστω και μια διαφοροποίηση από έστω και ένα υψηλόβαθμο στέλεχος της Εκκλησίας εκείνης της περιόδου απέναντι στους συνταγματάρχες του «Ελλάς – Ελλήνων – Χριστιανών». Δεν το λέμε εμείς. Ήταν 15/7/1999 όταν ο μητροπολίτης Λέρου, μεταξύ των άλλων, ζητώντας συγνώμη γιατί την περίοδο της χούντας η Ιεραρχία της Εκκλησίας δεν στάθηκε στο ύψος της, δηλώνει:«Δεν υπάρχει ούτε ένα κείμενο της Ιεράς Συνόδου που να είναι αντάξιο της αποστολής της».

• Μεταπολίτευση

Στα χρόνια της μεταπολίτευσης – και όσο απομακρυνόμαστε χρονικά από την επταετία – η ιεραρχία προσπαθεί να φτιάξει την δική της «ιστορία» για την τακτική την περίοδο της χούντας. Όποιος, όμως, θέλει να διαπιστώσει το βαθμό της «αποχουντοποίησης» του ιερατείου, δεν έχει παρά να ανατρέξει στις φυλλάδες των αμετανόητων της χούντας, όπως ο «Ελεύθερος Κόσμος». Εκεί θα διαπιστώσει ποιοι αρθρογραφούσαν ακόμα και μετά από το 1974.Μέχρι και κατοπινοί αρχιεπίσκοποι…

Η Εκκλησία «τους», λοιπόν, κρίθηκε για την επταετία. Τότε που «διάβαζε» υπηρετώντας τηχούντα. Κρίθηκε όταν το 1/3 των δεσποτάδων ανέβαινε τα σκαλιά της ιεραρχίας με εφόδιο τη θητεία των «Αγίων» στο κολαστήριο της Μακρονήσου. Κρίνεται καθημερινά που η προσφορά των ταπεινών και φτωχών πιστών γίνεται παχυλό παγκάρι στα θησαυροφυλάκια της αμύθητης εκκλησιαστικής περιουσίας. Κρίνεται στις χιλιάδες ιστορίες που σου διηγούνται στα χωριά για τους «πάπαρδους» και τους «Άγιους Πρεβέζης», κρίνεται από τα καραγκιοζιλίκια τύπου «παπαροκάδων» μέχρι τη μαυρίλα που αποπνέουν οι μητροπολίτες υμνητές του χρυσαυγιτισμού.

Ναι, λέει ο νυν Αρχιεπίσκοπος, αλλά ο ρόλος της Εκκλησίας την επταετία ήταν«συνεπής και αδιάβλητος»διότι η χούντα είχε παρέμβει στο εσωτερικό της. Πράγματι: Το ανώμαλο εκκλησιαστικό καθεστώς είχε ξεκινήσει το 1967, όταν ηχούντα κατήργησε τη νόμιμη ιεραρχία και διόρισε οχταμελή Σύνοδο που εξέλεξε ως αρχιεπίσκοπο τον (τότε) Ιερώνυμο. Στη συνέχεια, τοποθετήθηκαν άνθρωποι των παραεκκλησιαστικών οργανώσεων σε πάνω από τριάντα μητροπόλεις. Το 1974, επί χούντας Ιωαννίδη, παραιτείται ο Ιερώνυμος και καλείται η παλιά ιεραρχία για να εκλέξει νέο αρχιεπίσκοπο. Εκλέγεται ο Σεραφείμ και στη συνέχεια απομακρύνονται οι 12 από τους αντικανονικά εκλεγμένους μητροπολίτες, ανάμεσά τους και αυτοί που έκαναν το 1993 την προσφυγή στο ΣτΕ.

Όμως:

• Δεν έχουν περάσει δα και πολλά χρόνια από τις 6/9/1998 όταν οΧριστόδουλος τίμησε τον επί χούντας προκαθήμενο της Εκκλησίας τελώνταςστην Τήνο τρισάγιο στον τάφο του Ιερώνυμου. Τι άλλο τίμησε τότε η ιεραρχία αν όχιτον εκλεκτό της χούντας του Παπαδόπουλου, την εποχή του οποίου (Ιερώνυμου) ο Χριστόδουλος διατέλεσε γραμματέας της Ιεράς Συνόδου.
• Ήταν στις 3/2/2002 όταν ο Χριστόδουλος τιμούσε (πάλι) τα έργα και τις ημέρες του χουντικού αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου, μιλώντας για«παρεξηγημένο» αρχιεπίσκοπο και απευθύνοντας ύμνους για «το πνευματικό έργο και τα οράματά του».
• Ήταν2/5/2007 όταν ο μονίμως …αδιάβαστος Χριστόδουλος είχε επισκεφτεί την Κύπρο όπου διέπραξε το «θαύμα» να αποδώσει τιμές και να καταθέσει στεφάνι στον τάφο του Γρίβα… Η’ μήπως ο Γρίβας δεν ήταν συνεργάτης της χούντας,ο ιθύνοντας νους μιας σειράς από απόπειρες δολοφονίας κατά του Μακάριου, ο συνένοχος του φασιστικού πραξικοπήματος που έδωσε το πρόσχημα για την είσοδο του Αττίλα στο νησί, και φυσικά ο ιδρυτής των «Χιτών» επί Κατοχής;…

Είναι, λοιπόν, από το θρόνο στον οποίο βρίσκεται σήμερα ο κ.Ιερώνυμος που μόλις πριν από λίγα χρόνια η παρούσα ιεραρχία τιμούσε την χουντική ιεραρχίααπό την οποία – πολύ καθυστερημένα – προσπαθεί να πάρει αποστάσεις το σώμα που εκπροσωπεί όχι ως πρόσωπο αλλά ως θεσμός ο νυν αρχιεπίσκοπος.

Και κάτι ακόμα: Ήταν ο προκάτοχος του σημερινού αρχιεπισκόπου, ο Χριστόδουλος, που στη διδακτορική διατριβή του, που την υπέβαλε στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, η χούντα των συνταγματαρχών εμφανίζεται σαν «Επανάστασις της 21ης Απριλίου». Και φυσικά αυτό έχει την πολυσήμαντη σημασία του καθώς η διατριβή δεν υποβλήθηκε τα χρόνια της χούντας (όταν ο Χριστόδουλος δεν ήξερε τι συνέβαινε γιατί… διάβαζε). Υποβλήθηκε το 1981. Εφτά ολόκληρα χρόνια μετά την κατάρρευση της δικτατορίας.

www.thepressproject.gr

 

ΥΓ του blog: ....άλλο εκκλησία, άλλο κλήρος κι άλλο ιεραρχία.... εκκλησία είναι ο κόσμος, οι πιστοί το πλήρωμα της... κλήρος είναι το λαϊκό στοιχείο των δασκάλων και διακινητών της πίστης τους που τους εκπροσωπεί.... και ιεραρχία είναι ο θεματοφύλακας του δόγματος..... στην πράξη καθαρή κι ατόφια εξουσία κι όπως συμβαίνει συνήθως με κάθε εξουσία αυτή ανταγωνίζεται, αλλά συναγωνίζεται και συμπράττει με τις κάθε λογής λοιπές εξουσίες προς το κοινό συμφέρον.... το θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων τώρα, αυτοφυές γέννημα της ύπαρξης τους, εκμεταλλεύτηκε σφόδρα από ηγεσίες, ιδεολογίες, δόγματα και θεωρίες, εξουσιαστές και αρχολάγνους, πολιτική και πολιτικούς δεν παύει όμως παρά ταύτα να αποτελεί ακόμα το 'βάλσαμο' στις ψυχές των απλών ανθρώπων κάτι που παραδέχεται κι ο Μαρξ παρά τις αντιμαχόμενες σκοπιμότητες, διαστρεβλώσεις κι αμφισβητήσεις..... η πίστη τέλος είναι προσωπική υπόθεση καθενός και δεν χρίζει αποδείξεως για οτιδήποτε και απ' οποιονδήποτε ‘λογικό’ ερμηνευτή της... η δημιουργημένη ατομική ή συλλογική συνείδηση κατά την πορεία εξέλιξης του ανθρώπου και των κοινωνιών του την αμφισβήτησε και την αμφισβητεί λυσσαλέα αλλά μέχρι στιγμής η δεύτερη (συνείδηση) περισσότερο την έχει ανάγκη και την χρησιμοποιεί για να επιβεβαιωθεί και να υπάρξει παρά η πρώτη (πίστη) την δεύτερη....