γράφει η Έλσα Νικολαΐδου
«Το πλοίο, τη γαλέρα με τα τριάντα κουπιά, με το οποίο έπλευσε και επέστρεψε πίσω ο Θησέας με τους νέους, οι Αθηναίοι το διατήρησαν ως την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέως. Αφαίρεσαν τα παλιά ξύλα και τοποθέτησαν άλλα καινούργια και γερά στη θέση τους, που συνάρμοσαν με τέτοιο τρόπο, ώστε για τους φιλοσόφους το πλοίο κατέστη ένα αμφιλεγόμενο παράδειγμα και ένα μείζον ζήτημα, καθώς άλλοι έλεγαν πως παραμένει το ίδιο και άλλοι ότι δεν ήταν το ίδιο πλοίο.»Πλούταρχος, Θησέας, 23.1
Τι είναι αυτό που μένει όταν όλα αλλάζουν; Το ζήτημα της ταυτότητας του όντος μεταφέρεται από τον Πλούταρχο (46-119 μ.Χ.) στην αναλογία του πλοίου: Οι Αθηναίοι (θέλοντας να τιμήσουν τον Θησέα) συντηρούν το πλοίο του, αντικαθιστώντας τα σαπισμένα ξύλα με καινούργια προκειμένου να το διατηρήσουν στην αρχική μορφή του. Και τα ερωτήματα εγείρονται: Είναι το ίδιο πλοίο ή άλλο; Εφόσον αλλάζουν τα μέρη του, σε ποιο σημείο παραμένει το ίδιο; Ποιο σημείο της αλλαγής του είναι το καταλυτικό για την ταυτότητά του; O Άγγλος φιλόσοφος Thomas Hobbes (1588-1679) αιώνες αργότερα επανέρχεται στο ίδιο θέμα ζητώντας μας να ανακατασκευάσουμε το πλοίο του Θησέα από τα συντρίμμια του (De Corpore, 2.11). Έχουμε κρατήσει τα ξύλα που είχαμε αφαιρέσει αρχικά και τα συναρμόζουμε κατασκευάζοντας ένα δεύτερο πλοίο. Καθώς περνάει ο καιρός, το πλοίο του Θησέα φτάνει να αποτελείται εξ ολοκλήρου από νέα ξύλα. Ποιο από τα δύο είναι τώρα το πραγματικό;
Αλλά το πλοίο είναι απλώς η αφορμή για να αναρωτηθούμε για τη φύση του όντος. Τι είναι αυτό που καθορίζει την ταυτότητα του εγώ μας; Οι απαντήσεις που έχουν επιχειρηθεί, προτού ακόμη ο Πλούταρχος αναδείξει το νοητικό πείραμα της αρχαιότητας, είναι πολλές και αντανακλούν τη σκέψη του κάθε φιλοσόφου. Ο πρώτος όμως που αποφάνθηκε ότι η πραγματικότητα είναι η αλλαγή ήταν ο Ηράκλειτος. Γιατί να περιμένουμε να αντικατασταθούν τα υλικά του πλοίου για να είναι άλλο; Δεν είναι το ίδιο πλοίο αυτό που αναχωρεί με εκείνο που επιστρέφει. Η ηρακλείτεια αλήθεια, ως σμῆνος σοφίας, διατυπώνεται με επιφύλαξη από τον Σωκράτη στον πλατωνικό Κρατύλο, καθώς «φαίνεται τελείως γελοίο, αλλά έχει μια πιθανότητα»:
«Λέει ο Ηράκλειτος, ξέρεις, ότι όλα κινούνται και τίποτε δεν μένει ακίνητο και παρομοιάζει τα όντα με τη ροή ενός ποταμού λέγοντας: ‘δεν μπορεί να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι’.»Πλάτων, Κρατύλος, 402a
Ο ίδιος ο Πλούταρχος σε άλλο έργο απαντά στο ερώτημα συνδέοντας τη θεωρία του αέναου γίγνεσθαι του Ηράκλειτου με την ταυτότητα του όντος. Δεν μετέχουμε στην ουσία (τοῦ εἶναι μέτεστιν οὐδέν), αλλά κάθε φύση είναι θνητή. Ζούμε στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στη γέννηση και στον θάνατό μας. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε συνεχώς:
«‘Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι’, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ούτε να αγγίξεις τη θνητή ουσία δυο φορές και να την κρατήσεις, καθώς η μεταβολή είναι απότομη και γρήγορη. […] Από το σπέρμα μεταβάλλεται συνεχώς και δημιουργεί το έμβρυο, έπειτα το παιδί, στη συνέχεια το αγόρι, τον νεαρό, τον άντρα, τον ηλικιωμένο, τον γέροντα. Φθείρει τις προηγούμενες γενέσεις και ηλικίες. Δημιουργεί νέες. Αλλά (είναι γελοίο) εμείς να φοβόμαστε τον θάνατο, ενώ έχουμε ήδη πεθάνει τόσες φορές και ακόμη πεθαίνουμε.»Πλούταρχος, De E apud Delphos 392b-c
Ποιος είμαι πραγματικά, όταν ο εαυτός μου συνεχώς αλλάζει; Στη φιλοσοφία η ερώτηση είναι πιο σημαντική από την απάντηση.
«Το σημαντικό στη φιλοσοφία είναι να ξεκινάς με κάτι τόσο απλό που δεν φαίνεται αξιοσημείωτο, και να καταλήγεις σε κάτι τόσο παράδοξο, ώστε να μην το πιστεύει κανείς». Bertrand Russell, The Philosophy of Logical Atomism, 1918
***
* Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Πηγή: o-klooun.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου