Καπιταλισμός και Εξαρτήσεις

 

Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη^*

 

Το συλλογικό έργο του Σωματείου Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων «Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης» [http://www.ideostato.gr/2016/11/e-book.html], με αφορμή το οποίο ξεκίνησε η συνεργασία τους με το Νόστιμον Ήμαρ, δεν έχει μονάχα ενδιαφέρον για αυτό που είναι ως συγγραφικό έργο, για το περιεχόμενο του δηλαδή, αλλά και για τη διαδικασία της οποίας είναι δημιούργημα. Γιατί πρόκειται για μια συλλογική συνδικαλιστική εργασία. Και εδώ οι λέξεις αυτές, «συλλογικό, συνδικαλιστικό», επανανοηματοδοτούνται ή μάλλον αποκαθίστανται νοηματικά. Επειδή, ακριβώς, και οι δυο αυτοί προσδιορισμοί, κατορθώνουν να υπερβούν τη μίζερη και γκρινιάρικη εγωτική αυτοαναφορικότητα και ως εκ τούτου έχουν να προτείνουν.

Με τον τρόπο αυτό, σε μια εποχή αποδράσεων προς τον περίκλειστο ατομικό εαυτό ή σε δήθεν ανοιχτούς συλλογικούς εαυτούς, το βιβλίο αυτό, αν και πλούσιο και επιστημονικά τεκμηριωμένο, αυτοπαραιτείται της επιστημονικής αυθεντίας του και προσδοκεί να συναντήσει και να συναντηθεί, να διαλεχθεί ανοιχτά και να ενισχύσει, εν τέλει, τον προβληματισμό. Να διερωτηθεί «μαζί», παρά να απαντήσει «μόνο του».

Στη δική μου ελάχιστη συνεισφορά, μπροστά στη δουλειά αυτών των ανθρώπων, θα σταθώ σε κάποιους προβληματισμούς, για τη σχέση Ατομικού-Συλλογικού, με τους οποίους θεωρώ ότι «συναντήθηκα» διαβάζοντας τα κεφάλαια Α’ και Ε’ του βιβλίου, όπου μάλιστα, με περισσή φροντίδα, δίνονται βασικοί ορισμοί.

 

Εξάρτηση, έλεγχος, κυριαρχία

Νομίζω ο Αντισθένης, είχε ορίσει εκείνο το καταπληκτικό, πως «αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις». Η έρευνα δηλαδή, των λέξεων.  Με άλλα λόγια, αρχή της σοφίας, της παιδείας, είναι η αναζήτηση της εννοιολογικής σηματοδότησης των λέξεων μέσα στη διαχρονία, η έρευνα των λέξεων ως μαρτυρίες των συνειδήσεων των ανθρώπων και των συλλογικοτήτων που αυτοί συνιστούν μέσα στο χρόνο.

Το ουσιαστικό, λοιπόν, «εξάρτηση» παράγεται ετυμολογικά από το ρήμα «εξαρτώ», «εξαρτώμαι», που σημαίνει κρεμώ από κάπου (κυριολεκτική σημασία της λέξης), βασίζω ή στηρίζω κάτι σε συγκεκριμένους όρους και προϋποθέσεις, στηρίζομαι σε κάποιον ή σε κάτι, βρίσκομαι υπό την εξουσία ή τη δικαιοδοσία του (μεταφορική σημασία της λέξης).  Το ρήμα εξ-αρτώ (αρτάω-αρτώ) απαντάται στην αρχαία ελληνική γλώσσα, πάλι με την κυριολεκτική σημασία του κρεμώ από κάπου ή προσδένω σε κάτι. Σε δεύτερο χρόνο, έγινε συχνότερη η μεταφορική χρήση της λέξης, που μπορεί να δηλώνει την προσκόλληση, την έλλειψη αυτοτέλειας ή ανεξαρτησίας, τη «σχέση» υποταγής ή τη «σχέση» που τελεί υπό τον έλεγχο κάποιου άλλου, τη σχέση αιτίας-αιτιατού, αλλά και βέβαια τον εθισμό σε βλαπτικές για τον άνθρωπο ουσίες και δραστηριότητες. Κατά συνέπεια, αυτή ακριβώς η συχνότερη εμφάνιση της λέξης με τη μεταφορική σημασία της, δεν μπορεί να είναι άσχετη με τις βιωμένες μαρτυρίες των ανθρώπων του καιρού μας.

Άλλο τόσο, στις λατινογενείς γλώσσες, η λέξη addict, addiction, κάποια στιγμή, «εγκαταλείπει» και αυτή την κυριολεκτική της σημασία της ως κατάσταση του να είναι κανείς χρεωμένος, εξαρτημένος οικονομικά από κάποιον άλλο -σημασία που έφερε η λέξη στην περίοδο της δουλοπαροικίας για παράδειγμα- και αποκτά τη σύγχρονη σημασία της, αυτή του εθισμού και της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς. «Και εδώ μπορεί να κρύβεται ένα μικρό ερωτηματάκι», όπως θα έλεγε εκείνος ο τηλεοπτικός ζωγράφος, ο Μπομπ Ρος. Αυτή η αλλαγή στην κατανόηση της εξάρτησης (και του εθισμού), αυτή η αλλαγή στη μαρτυρία της συνείδησης των ανθρώπων, συνοδεύτηκε άραγε, ή καλύτερα, είναι συνέπεια κάποιας μεταβολής στην οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας, που αναγκάστηκε να επικεντρώσει την έμφαση της λέξης από τη διαχείριση των εξωτερικών μορφών ελέγχου (κυριολεκτική σημασία της λέξης ως κρεμώ από κάπου), σε εσωτερικούς τρόπους ανταπόκρισης στην κυριαρχία (μεταφορική, φαντασιωσική, σημασία της λέξης);

Στο βιβλίο του «On Deep History and the Brain», ο Daniel Lord Smail ή κατά κόσμο Frank B. Baird, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Harvard, επισημάνει ότι, «από την εγκαθίδρυση του τον 17^ο και 18^ο αιώνα, ο παγκόσμιος καπιταλισμός οργανώθηκε γύρω από την ανάπτυξη και τη συντήρηση των εθισμών.  Οι πρώτες εισαγωγές στην Ευρώπη (από την Αφρική, τον Αραβικό κόσμο, και την Αμερική) ήταν ο καφές, η ζάχαρη, η σοκολάτα, ο καπνός και τα οινοπνευματώδη – όλες οι ουσίες, δηλαδή,  που τροποποιούν τη διάθεση».  Και είναι ακριβώς κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, που ο όρος addiction απέκτησε τη σύγχρονη σημασία του. Να, λοιπόν, το κρίσιμο ορόσημο στο οποίο τροποποιείται η σημασία της λέξης «εξάρτηση».

Ο Smail κάνει μια σπουδαία σύνδεση μεταξύ του παγκόσμιου Καπιταλισμού και της αντίδρασης του σώματος στις απειλές, υποστηρίζοντας ότι ο Καπιταλισμός εκμεταλλεύεται τις αντιδράσεις του σώματος για επιβίωση (δηλαδή, το «πάγωμα», την πάλη, τη φυγή και την υποταγή) δημιουργώντας, από τη μια τις προϋποθέσεις της ψυχολογικής κυριαρχίας, αλλά και από την άλλη, την ανακούφιση από τα συναισθήματα της αδυναμίας που ο ίδιος προκαλεί. Σύμφωνα με τον ίδιο, «ο Καπιταλισμός δημιουργεί άγχος μέσω της μη προβλεπτικότητας  και της εξουσιαστικότητας των δομών του, αλλά επίσης ανακουφίζει από το στρες με την ανάπτυξη μιας οικονομίας, που οργανώνεται γύρω από την παραγωγή και την κυκλοφορία των εξαρτησιογόνων ουσιών, πρακτικών και δραστηριοτήτων». Και σίγουρα δεν θα ήταν άστοχο να παρατηρήσει κανείς, ό,τι ο Smail δεν αναφέρεται μονάχα στις εξαρτησιογόνες ουσίες, αλλά μιλά και για εξαρτησιογόνες πρακτικές και δραστηριότητες, διευρύνοντας το «ανακουφιστικό» πεδίο δράσης του Καπιταλισμού και σε ό,τι οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν θεσμίσει ως νόμιμη εξάρτηση, αθωώνοντας τον εθισμό μέσα από τη «νομιμοποίηση» του, με τον ίδιο τρόπο που ενοχοποιούν -αντίθετα- την παράνομη εξάρτηση. Και από το αλκοόλ, για να μην πούμε για το διαδίκτυο, μπορεί να εξαρτηθεί κανείς, αλλά αυτό μοιάζει να είναι λιγότερο ενοχικά φορτισμένο, ακριβώς επειδή είναι νόμιμο, όπως εντοπίζει και το βιβλίο των εργαζομένων.

 

Εξάρτηση: η «θρησκεία» των λαών

Στην πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει, είναι ότι ο Καπιταλισμός μέσα από την «εξάρτηση» «θεραπεύει», μάλλον ανακουφίζει, τις συνέπειες που ο ίδιος προκαλεί.

Σήμερα πια, η χρήση εξαρτησιογόνων-εθιστικών ουσιών, αλλά και δραστηριοτήτων για τη ρύθμιση του άγχους είναι τόσο κοινά διαδεδομένη, που είναι δύσκολο να οριοθετηθεί τί θεωρείται ως ψυχαγωγική χρήση ουσιών και τί συνιστά, ουσιαστικά, ανάγκη συντήρησης της ίδιας της ζωής. Τί συνιστά ανάγκη ψυχαγωγίας και τί ανάγκη επιβίωσης. Γιατί οι εξαρτήσεις είναι ένας ευρέως διαδεδομένος τρόπος διαχείρισης των δυσβάστακτων συναισθημάτων των συναρτώμενων με την καταπίεση και για πολλούς, είναι η πιο συνηθισμένη απάντηση στην πίεση που βιώνουν.

Συνήθως, όταν προβλέπουμε έναν κίνδυνο,  το σώμα είτε ενεργοποιείται,  ώστε εισέρχεται σε μια κατάσταση ακραίας διέγερσης (που αναφέρεται ως «υπερδιέγερση»), είτε  κινείται προς μια κατάσταση «κλεισίματος»,  ως απάντηση στην αίσθηση ενός συγκλονισμού (που ονομάζεται «υποδιέγερση-υπομανία»). Με την έννοια αυτή, οι εξαρτησιογόνες ουσίες, αλλά και δραστηριότητες, είναι πλέον οι καθημερινές μέθοδοι για να «αποδράσει» κανείς από την Καπιταλιστική βαναυσότητα.  Σήμερα δηλαδή, οι εξαρτήσεις υπηρετούν το ρόλο, που στον προ-βιομηχανικό κόσμο εξυπηρετούσε η θρησκεία, έτσι ώστε, στον «καινούργιο μοντέρνο κόσμο», δεν είναι πλέον «η θρησκεία το όπιο των Λαών», αλλά αντιστρόφως, το «όπιο», η «εξάρτηση», είναι η νέα θρησκεία των Λαών.  Οι λογής εξαρτήσεις είναι η νέα θρησκεία μας, μπας και τη «βγάλουμε καθαρή», εγκαταλειμμένοι, καθώς νιώθουμε, σ’ έναν «άκαρδο κόσμο».

Και ας μου συγχωρεθεί η χυδαιολογία, εξ-αρτημένοι, κρεμασμένοι κυριολεκτικά, από τα αχαμνά του Καπιταλισμού, «εξαρτόμαστε από τις εξαρτήσεις» που αφειδώς προσφέρει, για να ανακουφίσουμε όπως-όπως το τραύμα που εκείνος προκαλεί… πληρώνοντας, ουσιαστικά, και πάλι εμείς, το σκοινί που μας κρεμάει. Οι λέξεις-μάρτυρες αυτό βεβαιώνουν.

Απέναντι σ’ αυτή τη νέα «θρησκεία των εξαρτήσεων», χρειαζόμαστε μια νέα Διαμαρτύρηση. Ένα νέο προτεσταντισμό, αλλά από την ανάποδη. Μια διαμαρτύρηση που δεν θα γυρεύει να εξορθολογίσει-εκλογικεύσει την θρησκευτική πνευματικότητα, αλλά να πνευματικοποιήσει, αυτή τη φορά, τον εργαλειακό ορθολογισμό, δίχως να χρειάζεται να δραπετεύουμε σε «θρησκείες».

 

^* Ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης είναι σύμβουλος ψυχικής υγείας – ψυχοθεραπευτής

^** Το άρθρο είναι μια συμβολή στον διάλογο που από κοινού το Νόστιμον Ήμαρ και το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων έχουμε ανοίξει, στο πλαίσιο του Αφιερώματος «Ανάμεσα σε Κρότους και Σιωπές».

www.nostimonimar.gr