Νίκος Μπογιόπουλος
Στις 5 Μάη, προχθές, συμπληρώθηκαν 196 χρόνια από την γέννηση το 1818, στην πόλη Τριρ της Γερμανίας, του Καρλ Μαρξ, του θεμελιωτή του επιστημονικού σοσιαλισμού.
Αν υποθέσουμε ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν να συμπυκνωθεί η ζωή του Μαρξ σε μια φράση, ίσως η φράση που θα μπορούσε να επιλέξει κανείς για να διαπράξει αυτή την αυθαιρεσία, είναι η τοποθέτηση του ίδιου του Μαρξ, ότι πριν από αυτόν «οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε».
Όμως, όπως λένε ορισμένοι, ακριβώς το σημείο αυτό είναι και το «ευάλωτο σημείο» του Μαρξ. Η «αχίλλειος πτέρνα» του. Διότι, όπως ισχυρίζονται, παρά τις «προβλέψεις» του Μαρξ για την «κατάρρευση του καπιταλισμού», ούτε ο καπιταλισμός κατέρρευσε, ούτε ο κόσμος άλλαξε ...
Αυτό το είδος «κριτικής» στον Μαρξ έγινε πολύ της μόδας κατά την διάρκεια της καπιταλιστικής κρίσης μεταξύ των κύκλων εκείνης της «διανόησης» που συνηθίζει να κάνει επίδειξη «γνώσεων» στις ομηγύρεις της ημιμάθειας και της «πολύξερης» πνευματικής οκνηρίας. Η τελευταία πλαισιώνεται φυσικά και από το αντίστοιχο πολιτικό προσωπικό, το οποίο - με αφορμή την καπιταλιστική κρίση - επίσης αναφέρεται στον Μαρξ «διορθώνοντας» τις θέσεις του και χρεώνοντάς του ανεπιβεβαίωτες «προφητείες», τις οποίες - όμως - ο Μαρξ ποτέ δεν έκανε ...
Η θεωρία περί «αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού» την οποία υποτίθεται ότι προαναγγέλλει ο Μαρξ, δεν είναι παρά για μια χυδαία καρικατούρα της μαρξιστικής προσέγγισης. Είναι μια σοφιστεία εναντίον του Μαρξ που στηρίζεται, ως συνήθως, στην εξόχως... αντιμαρξιστική ανάγνωσή του. Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ, με την ανάλυσή του εκείνο που μεταξύ άλλων περιγράφει και -με απαράμιλλη επιστημονική διαύγεια- καταδεικνύει είναι ο εγγενής χαρακτήρας των οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού.
Αν υποθέσουμε ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν να συμπυκνωθεί η ζωή του Μαρξ σε μια φράση, ίσως η φράση που θα μπορούσε να επιλέξει κανείς για να διαπράξει αυτή την αυθαιρεσία, είναι η τοποθέτηση του ίδιου του Μαρξ, ότι πριν από αυτόν «οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε».
Όμως, όπως λένε ορισμένοι, ακριβώς το σημείο αυτό είναι και το «ευάλωτο σημείο» του Μαρξ. Η «αχίλλειος πτέρνα» του. Διότι, όπως ισχυρίζονται, παρά τις «προβλέψεις» του Μαρξ για την «κατάρρευση του καπιταλισμού», ούτε ο καπιταλισμός κατέρρευσε, ούτε ο κόσμος άλλαξε ...
Αυτό το είδος «κριτικής» στον Μαρξ έγινε πολύ της μόδας κατά την διάρκεια της καπιταλιστικής κρίσης μεταξύ των κύκλων εκείνης της «διανόησης» που συνηθίζει να κάνει επίδειξη «γνώσεων» στις ομηγύρεις της ημιμάθειας και της «πολύξερης» πνευματικής οκνηρίας. Η τελευταία πλαισιώνεται φυσικά και από το αντίστοιχο πολιτικό προσωπικό, το οποίο - με αφορμή την καπιταλιστική κρίση - επίσης αναφέρεται στον Μαρξ «διορθώνοντας» τις θέσεις του και χρεώνοντάς του ανεπιβεβαίωτες «προφητείες», τις οποίες - όμως - ο Μαρξ ποτέ δεν έκανε ...
Η θεωρία περί «αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού» την οποία υποτίθεται ότι προαναγγέλλει ο Μαρξ, δεν είναι παρά για μια χυδαία καρικατούρα της μαρξιστικής προσέγγισης. Είναι μια σοφιστεία εναντίον του Μαρξ που στηρίζεται, ως συνήθως, στην εξόχως... αντιμαρξιστική ανάγνωσή του. Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ, με την ανάλυσή του εκείνο που μεταξύ άλλων περιγράφει και -με απαράμιλλη επιστημονική διαύγεια- καταδεικνύει είναι ο εγγενής χαρακτήρας των οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού.
Όμως, από την κατάδειξη του εγγενούς χαρακτήρα των κρίσεων στον καπιταλισμό - κάτι που έχει επιβεβαιωθεί δεκάδες φορές πριν πεθάνει ο Μαρξ, κι άλλες τόσες αφότου πέθανε - μέχρι την «αυτόματη κατάρρευση» του καπιταλισμού υπάρχει μια αβυσσαλέα πολιτική και τελικά νοητική απόσταση. Την οποία ο Μαρξ, εν αντιθέσει με τους «προικισμένους» επικριτές του, ουδέποτε αγνόησε. Μάλιστα την προέβλεψε. Γι' αυτό ακριβώς το λόγο, ήδη από τον πρόλογο του «Κεφαλαίου», σημείωνε ότι το έργο του απευθυνόταν «φυσικά (σε) αναγνώστες που θέλουν να μάθουν κάτι το καινούριο και επομένως να σκεφτούν και οι ίδιοι».Σε αντίθεση, λοιπόν, με όσα ισχυρίζονται για τον Μαρξ όσοι του αποδίδουν μια «χιλιαστική» αντίληψη περί «αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού», είναι ο Μαρξ που (στον Τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου») δείχνει όλες τις μορφές για το πώς είναι δυνατό, μέσα από την καπιταλιστική κρίση, να ανατροφοδοτείται το ίδιο το σύστημα. Εκεί είναι που καταγράφει το πώς αυτή η δομική για τον καπιταλισμό ροπή προς την κρίση γεννά - λόγω ακριβώς της κρίσης και μέσα από αυτήν - μια σειρά από αντίρροπες κοινωνικές διεργασίες και οικονομικές εξελίξεις. Εξελίξεις που αφενός καταδεικνύουν τη δυνατότητα του συστήματος να επιβιώνει, αλλά αφετέρου αποδεικνύουν το γιατί είναι κοινωνικά επιβεβλημένο, και μ' αυτή την έννοια είναι κατορθωτό - ότι υπάρχουν δηλαδή οι υλικές προϋποθέσεις - το σύστημα αυτό να ανατραπεί. Ως εκ τούτου, ο Μαρξ δεν έχει καμία ευθύνη για το τι καταλαβαίνουν ορισμένοι από όσα διαβάζουν (αν τα διαβάζουν). Εκείνοι όμως που καταλαβαίνουν όσα διαβάζουν μπορούν να επιβεβαιώσουν ότι «τον καπιταλισμό τον χαρακτηρίζει, από τη μια μεριά, η τάση απεριόριστης διεύρυνσης της παραγωγικής κατανάλωσης, απεριόριστης διεύρυνσης της συσσώρευσης και της παραγωγής, και από την άλλη η προλεταριοποίηση των λαϊκών μαζών, που βάζει αρκετά στενά όρια στη διεύρυνση της ατομικής κατανάλωσης (...). Είναι αυτονόητο ότι θα ήταν χοντροκομμένο λάθος αν απ' αυτή την αντίφαση του καπιταλισμού (ή από τις άλλες αντιφάσεις του) βγάζαμε το συμπέρασμα ότι ο καπιταλισμός δεν μπορεί να υπάρξει (...). Η αντίθεση αυτή δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρχει καπιταλισμός, σημαίνει όμως ότι είναι ανάγκη να γίνει πέρασμα από τον καπιταλισμό σε μια ανώτερη μορφή (...) η ύπαρξη αντίθεσης ανάμεσα στην κατανάλωση και στην παραγωγή, ανάμεσα στην τάση του καπιταλισμού να αναπτύσσει απεριόριστα τις παραγωγικές δυνάμεις και στον περιορισμό αυτής της τάσης από την προλεταριακή κατάσταση, από την αθλιότητα και την ανεργία του λαού, είναι στην περίπτωση αυτή ολοφάνερη» (Λένιν, Άπαντα, τόμος 4, σελ. 51, 164, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή).
Εν ολίγοις, ο Μαρξ προσέφερε όλα εκείνα τα εργαλεία της λογικής που μπορούν να μας κάνουν να δούμε πώς ο καπιταλισμός έχει τη δυνατότητα να αναπαράγεται μέσα από την καταστροφική και απάνθρωπη λειτουργία του. Και, ταυτόχρονα, προσδιόρισε, λόγω ακριβώς αυτής της «κανιβαλικής» φύσης του καπιταλισμού, την ιστορική αναγκαιότητα της ανατροπής αυτού του συστήματος, η οποία φυσικά δε θα επέλθει σαν απότοκο κάποιου τεχνοκρατικού ντετερμινισμού, αλλά ως αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων.
Τα λόγια του Μαρξ ως προς το θέμα αυτό είναι τόσο διαυγή και κατανοητά ακόμα και σε όσους θα ήθελαν να μην... καταλαβαίνουν. Στην επιστολή του Μαρξ προς τον Βαϊντεμάγερ, το Μάρτη του 1852 (Λένιν, «Κράτος και Επανάσταση», σελ. 42, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή) σημείωνε: «Όσο για μένα, δε μου ανήκει η τιμή ούτε ότι εγώ ανακάλυψα την ύπαρξη των τάξεων στη σύγχρονη κοινωνία, ούτε ότι εγώ ανακάλυψα τη μεταξύ τους πάλη. Πολύ πιο πριν από μένα αστοί ιστορικοί έχουν περιγράψει την ιστορική εξέλιξη αυτής της πάλης των τάξεων και αστοί οικονομολόγοι έχουν κάνει την οικονομική ανατομία των τάξεων. Ό,τι το καινούριο έκανα εγώ ήταν να αποδείξω: 1) Ότι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες ιστορικές φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής..., 2) ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου, 3) ότι η ίδια αυτή δικτατορία δεν αποτελεί παρά τη μετάβαση στην κατάργηση όλων των τάξεων και σε μια αταξική κοινωνία...». Τίποτα αληθέστερο επομένως από το γεγονός, όπως σημειώνει ο Λένιν, ότι «τη διδασκαλία για την ταξική πάλη δεν τη δημιούργησε ο Μαρξ, αλλά η αστική τάξη πριν από τον Μαρξ»!
Αλλά από τα προηγούμενα, κάθε άλλο παρά καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως «ο καπιταλισμός καταρρέει». Δεν καταλήγουμε καν στην αντίληψη πως - λόγω της κρίσης - ενεργοποιούνται πολιτικά και με έναν τάχα αυτόματο τρόπο, οι κοινωνικές δυνάμεις που θα επιδιώξουν την ανατροπή του. Μόνο όποιος αντιλαμβάνεται το μαρξισμό ως μια «στεγνή» οικονομική εξίσωση με παρονομαστή το βαθμό της απόλυτης ή σχετικής εξαθλίωσης, μόνο όσοι υποβιβάζουν το μαρξισμό από κοσμοθεωρία της κοινωνικής απελευθέρωσης στο επίπεδο μιας «ηθικοπλαστικής» ανθρωπολογίας, θα το έβλεπαν έτσι. Αντίθετα, και πέρα από το οικονομικό σκέλος, ο Μαρξ επέμενε σε ζητήματα όπως η διαμόρφωση της συνείδησης, ο χαρακτήρας της ιδεολογίας και φυσικά η πολιτική δράση. Πρόκειται για κομβικές έννοιες της μαρξιστικής θεωρίας που η εγκατάλειψη και η υποτίμησή τους, στο όνομα μάλιστα του «αυθεντικού μαρξισμού», συνιστά ουσιαστική στρέβλωση και διαστρέβλωσή του.
Ο καπιταλισμός, επομένως, δεν ανατρέπεται αφ' εαυτού του, δεν καταρρέει από μόνος του. Ουδόλως εξάγεται ιστορικά, επιστημονικά και εμπειρικά το συμπέρασμα ότι, τάχα, μέσα από τις κρίσεις του ο καπιταλισμός «αυτοκτονεί». Θέση που μερικοί «ευφυείς» προσπαθούν με περισσή ευήθεια να τη χρεώσουν στο μαρξισμό. Και που νομίζουν ότι έτσι γελοιοποιούν τους κομμουνιστές. Αλλά το μόνο που κατορθώνουν είναι να ξεφωνίζουν τη δική τους αμάθεια.
Η μεγαλοφυΐα του Μαρξ δεν είναι μόνο ότι «είδε» τη δυνατότητα αυτής της κοινωνίας, αλλά και ότι την θεμελίωσε επιστημονικά. Μια κοινωνία που η σημερινή ασύλληπτη ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης την κάνει περισσότερο «ορατή» από ποτέ, όπως μεγαλοφυώς το είχε περιγράψει ο Αριστοτέλης: «Αν κάθε όργανο», έλεγε, «μπορούσε να κάνει τη δουλειά του, διατασσόμενο ή προαισθανόμενο από μόνο του όπως λέγεται για τα αγάλματα του αιδάλου ή τους τρίποδες του Ηφαίστου (...) αν λοιπόν οι σαΐτες ύφαιναν μόνες τους και τα πλήκτρα έκρουαν μόνα τους τις χορδές της κιθάρας, τότε ούτε οι αρχιτεχνίτες θα είχαν ανάγκη από βοηθούς ούτε οι αφέντες από δούλους» (Αριστοτέλης, Πολιτικά I).
Αυτό δηλαδή που ισχυρίζεται ο Μαρξ, και το οποίο επιβεβαιώνεται μέσα από τις διαρκείς καπιταλιστικές κρίσεις είναι ότι τελικά μόνο σε αυτή την «άλλη κοινωνία», στην κομμουνιστική κοινωνία, υπάρχει η ελπίδα της απελευθέρωσης από τον καταναγκασμό. Στην κοινωνία όπου «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός (θα) είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων» (Μαρξ - Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, σελ. 48, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή). Στην κοινωνία όπου «ο πραγματικός πλούτος (θα) είναι η ανάπτυξη της κοινωνικής ατομικότητας» (Μαρξ, Χειρόγραφα, τόμος 2, σελ. 1.996, Κοινωνικές Εκδόσεις).
Σε μια τέτοια κοινωνία «το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί που σταματά η αναγκαιότητα, εκεί που η εργασία δεν μετατρέπεται σε εμπόρευμα, αλλά αποτελεί αυτοσκοπό και μέσο για να εκφράσει ο άνθρωπος τις πλούσιες δημιουργικές του ικανότητες. Όταν η αναγκαστική εργασία αντικατασταθεί από τη δημιουργική εργασία, όταν η ελευθερία του ενός ατόμου γίνει όρος και προϋπόθεση για την ελευθερία των άλλων ατόμων, τότε, μέσα στο κλίμα της γενικής ελευθερίας, που είναι η ουσία της ανθρώπινης φύσης, θα κάνει την εμφάνισή του ο καινούριος τύπος του ολοκληρωμένου ανθρώπου» (Από το «Νεανικά δοκίμια», Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, σελ. 3, εκδόσεις Γλάρος).
Πώς, όμως, θα γίνει αυτό; Πώς ο ξεπερασμένος ιστορικά καπιταλισμός της κοινωνικής οπισθοδρόμησης, της κρίσης και της παρακμής, θα σταθεί δυνατό να ξεπεραστεί και πολιτικά, αφού ακριβώς αυτό είναι το ζήτημα της πολιτικής πάλης στην οποία αφιέρωσε τη ζωή του και τη σκέψη του ο Μαρξ; Όχι, φυσικά, με την προσμονή ότι ο καπιταλισμός θα «παραιτηθεί» ή θα «αποχωρήσει» οικειοθελώς. Αλλά με τον τρόπο που σε γνήσια μαρξιστική-λενινιστική διάλεκτο διατύπωσε ο Βάρναλης:
Αυτό δηλαδή που ισχυρίζεται ο Μαρξ, και το οποίο επιβεβαιώνεται μέσα από τις διαρκείς καπιταλιστικές κρίσεις είναι ότι τελικά μόνο σε αυτή την «άλλη κοινωνία», στην κομμουνιστική κοινωνία, υπάρχει η ελπίδα της απελευθέρωσης από τον καταναγκασμό. Στην κοινωνία όπου «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός (θα) είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων» (Μαρξ - Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, σελ. 48, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή). Στην κοινωνία όπου «ο πραγματικός πλούτος (θα) είναι η ανάπτυξη της κοινωνικής ατομικότητας» (Μαρξ, Χειρόγραφα, τόμος 2, σελ. 1.996, Κοινωνικές Εκδόσεις).
Σε μια τέτοια κοινωνία «το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί που σταματά η αναγκαιότητα, εκεί που η εργασία δεν μετατρέπεται σε εμπόρευμα, αλλά αποτελεί αυτοσκοπό και μέσο για να εκφράσει ο άνθρωπος τις πλούσιες δημιουργικές του ικανότητες. Όταν η αναγκαστική εργασία αντικατασταθεί από τη δημιουργική εργασία, όταν η ελευθερία του ενός ατόμου γίνει όρος και προϋπόθεση για την ελευθερία των άλλων ατόμων, τότε, μέσα στο κλίμα της γενικής ελευθερίας, που είναι η ουσία της ανθρώπινης φύσης, θα κάνει την εμφάνισή του ο καινούριος τύπος του ολοκληρωμένου ανθρώπου» (Από το «Νεανικά δοκίμια», Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, σελ. 3, εκδόσεις Γλάρος).
Πώς, όμως, θα γίνει αυτό; Πώς ο ξεπερασμένος ιστορικά καπιταλισμός της κοινωνικής οπισθοδρόμησης, της κρίσης και της παρακμής, θα σταθεί δυνατό να ξεπεραστεί και πολιτικά, αφού ακριβώς αυτό είναι το ζήτημα της πολιτικής πάλης στην οποία αφιέρωσε τη ζωή του και τη σκέψη του ο Μαρξ; Όχι, φυσικά, με την προσμονή ότι ο καπιταλισμός θα «παραιτηθεί» ή θα «αποχωρήσει» οικειοθελώς. Αλλά με τον τρόπο που σε γνήσια μαρξιστική-λενινιστική διάλεκτο διατύπωσε ο Βάρναλης:
«Αιντε θύμα, άιντε ψώνιο,/ άιντε Σύμβολον αιώνιο!/ Αν ξυπνήσεις, μονομιάς/ θά ρθει ανάποδα ο ντουνιάς».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου