Το έθνος ως πολιτική Κοινότητα

Γράφει: Παντελής Προμπονάς

Μνήμη Μπένεντικτ Άντερσον

 

O Μπένεντικτ Άντερσον έφυγε από τη ζωή στις 13 Δεκεμβρίου 2015, στο Μαλάνκ της Ιάβα σε ηλικία 79 ετών. Ακόμη και χωρίς κάποια συστηματική ενασχόληση με ζητήματα έθνους και εθνικισμού, εύκολα μπορεί κάποιος να πει πως η απώλειά του είναι τεράστια. Γεννημένος στην Κίνα, έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Καλιφόρνια και την Ιρλανδία. Πήρε το πτυχίο του στις Κλασσικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο Cambridge και το διδακτορικό του δίπλωμα στο Τμήμα Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου Cornell και ειδικεύθηκε στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ασίας. Η συμβολή του τις τελευταίες δεκαετίες του πυκνού εικοστού αιώνα, στη μελέτη του εθνικισμού (Φαντασιακές κοινότητες: Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, 1983), μαζί με τις επεξεργασίες διανοούμενων όπως ο Eric Hobsbawm (Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα: Πρόγραμμα, μύθος, πραγματικότητα, 1990) και ο Ernest Gellner (Εθνικισμός: Πολιτισμός, πίστη και εξουσία, 1983) αποτέλεσε σημείο αναφοράς ώστε να ανανεωθεί ο τρόπος με τον οποίο μελετούνταν, νοηματοδοτούνταν, ερμηνεύονταν και μεταπλάθονταν η έννοια του έθνους. Επηρεάστηκε από τις ιδέες της Νέας Αριστεράς και από τις σελίδες του περιοδικού New Left Review τη δεκαετία του 1970 και επιχείρησε την σύνδεση των μαρξιστικών θεωριών με τις θεωρίες του εθνικισμού.

Υπάρχουν δυο κεντρικές αντιλήψεις οι οποίες συγκρούονται σχεδόν από τις απαρχές της μελέτης του έθνους: η μια που το αντιμετωπίζει ως φυσικό γεγονός, ως μια άχρονη και α-ιστορική συσσωμάτωση ανθρώπων που βασίζεται στην κοινή καταγωγή του με όρους βιολογίας και στην άλλη που αντιμετωπίζει το έθνος ως μια πολιτική ενότητα, ιστορικό προϊόν του Διαφωτισμού και των ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών μεταλλαγών που συντελέστηκαν αρχικά στην Ευρώπη από τα μισά του 18^ου αιώνα, μια πολιτική ενότητα της οποίας τα ενοποιητικά στοιχεία καθόλου αυτονόητα δεν ήταν. Σαφώς και ο Άντερσον ανήκει στους υποστηρικτές τις δεύτερης ιδέας: Στο σημαντικότερο έργο του, τις Φαντασιακές Κοινότητες, ο Άντερσον ορίζει το έθνος ως: «μια ανθρώπινη κοινότητα που φαντάζεται τον εαυτό της ως πολιτική κοινότητα, εγγενώς οριοθετημένη και ταυτόχρονα κυρίαρχη. Αποτελεί κοινότητα σε φαντασιακό επίπεδο επειδή κανένα μέλος, ακόμα και του μικρότερου έθνους, δε θα γνωρίσει ποτέ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη ούτε καν θ’ ακούσει γι’ αυτά, όμως ο καθένας έχει την αίσθηση του συνανήκειν». Στο ίδιο βιβλίο εισάγει και την ιδέα του «έντυπου καπιταλισμού», υποστηρίζοντας πως ο σύγχρονος εθνικισμός βασίζεται στο υλικό που διανέμεται ευρέως στα μέλη της κοινότητας τυπωμένο σε μια κοινή γλώσσα. Η ανάπτυξη της τυπογραφίας και η επακόλουθη άνθιση της αγοράς βιβλίου στις καθομιλούμενες γλώσσες ενίσχυσαν το λόγο περί διακριτών γλωσσικών κοινοτήτων (ως διαφοροποιητικό στοιχείο του έθνους).

Στο τέλος του «σύντομου» 20^ου αιώνα, οι μελέτες που ασχολήθηκαν με τον εθνικισμό αποτέλεσαν μια πρώτης τάξης ευκαιρία για αναστοχασμό. Άλλωστε ήταν στον αιώνα αυτόν, από την αρχή ως το τέλος του, που η διεκδίκηση του «έθνους», -της επικράτειας, της καθαρότητας, του πολιτισμού του- συνδέθηκε με κάποιες από τις πιο βάρβαρες στιγμές της ανθρωπότητας. Η Σοά ^σ.1, ο Φυλετισμός και τα φυλετικά εγκλήματα, ο ιμπεριαλισμός, οι πόλεμοι «εξαγωγής» δημοκρατίας Δυτικού τύπου, οι εθνοκαθάρσεις, η ποινική καταστολή της γλωσσικής ή της θρησκευτικής ετερότητας, είναι γεγονότα που συντελέστηκαν επικαλούμενα κυρίαρχες εννοιολογήσεις του έθνους, γεγονότα που ο Άντερσον τα αποδίδει στις πολιτισμικές ρίζες του Εθνικισμού.

Ο Άντερσον, ως μεταπτυχιακός φοιτητής, μαζί με η συνάδελφό του Ruth McVey δημοσίευσαν ένα έντυπο που έγινε γνωστό ως «Cornell Paper», που αμφισβήτησε τις εξηγήσεις της κυβέρνησης της Ινδονησίας σχετικά το πραξικόπημα του 1965. Αυτό του κόστισε την παρουσία του στην χώρα που μελετούσε, καθώς η κυβέρνηση των απέλασε επ’ αόριστον και μόλις το 1999 επέτρεψε την επάνοδό του. Το γεγονός αυτό, παρότι τον απομάκρυνε από το βασικό πεδίο της έρευνάς του, δεν τον εμπόδισε να προχωρήσει αρκετά τη μελέτη του και να γράψει ένα βιβλίο για τη διάδοση του εθνικισμού στην περιοχή (The Spectre of Comparisons: Nationalism, Southeast Asia and the World).

Σήμερα η δημόσια διαμάχη για το έθνος επανέρχεται δυναμικά στη δημόσια συζήτηση. Το έθνος εν κινδύνω, το πάσχον έθνος, το έθνος που εκλείπει, το έθνος που απειλείται. Βρισκόμαστε σίγουρα σε μια στροφή όπου τα παγιωμένα όρια των εθνών κρατών προκαλούνται πολλαπλώς και μαζί τους και η στερεωμένη ιδέα της εθνικής ομοιογένειας ή της εθνικής ομοψυχίας. Η διεθνοποίηση της οικονομίας, η ανθρώπινη κινητικότητα, η επανάκαμψη του ρατσισμού και του εθνικισμού στην Ευρώπη, οι τεχνολογίες της πληροφορίας, συνιστούν βασικούς πυλώνες γύρω από τους οποίους ανασημασιοδοτείται το έθνος. Η πνευματική παρακαταθήκη του Άντερσον, με τα δικά της όρια αλλά και την ακτινοβολία της, μπορεί να συμβάλει στις σύγχρονες αναζητήσεις γύρω από το ζήτημα του έθνους.

Πηγή: k-lab