Αποσπάσματα από συνέντευξη στην εφημερίδα «Le Monde».
Γεννηθείς το 1921, αντιστασιακός, κοινωνιολόγος, φιλόσοφος, και απείθαρχος στοχαστής, επίτιμος Διδάκτωρ (με τον τιμητικό τίτλο «honoris causa») τριάντα τεσσάρων πανεπιστημίων σε όλον τον κόσμο, ο Εντγκάρ Μορέν αναλύει σε μια απολαυστική συνέντευξη του μία παγκόσμια κρίση που τον «διεγείρει υπερβολικά».
Η οφειλόμενη σε αυτόν τον τύπο κορωναϊού πανδημία ήταν προβλέψιμη;
Όλες οι μελλοντολογίες του 20ου αι., που προεικόνιζαν το μέλλον με όρους του παρόντος, κατέρρευσαν. Ωστόσο, συνεχίζουμε να προβλέπουμε το 2025 και το 2050, ενώ αδυνατούμε να κατανοήσουμε το 2020. Η ιστορική εμπειρία των απροσδόκητων εκρήξεων δεν έχει επαρκώς συνειδητοποιηθεί. Η άφιξη, ωστόσο, ενός απρόβλεπτου γεγονότος ήταν προβλέψιμη, αλλά όχι η φύση του. Εξ ου το σταθερό αξίωμά μου «Περίμενε το αναπάντεχο».
Επιπλέον, ανήκα σε αυτήν τη μειονότητα που προέβλεψε αλυσιδωτές καταστροφές, προκαλούμενες από την ανεξέλεγκτο ακρωτηριασμό της τεχνοοικονομικής παγκοσμιοποίησης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που προέκυψαν από την υποβάθμιση της βιόσφαιρας και των κοινωνιών. Δεν είχα, όμως, καθόλου προβλέψει την ιογενή καταστροφή.
Παρόλα αυτά, υπήρξε ένας προφήτης αυτής της καταστροφής: ο Bill Gates, ο οποίος σε μία διάσκεψη, τον Απρίλιο του 2012, ανακοίνωσε ότι ο άμεσος κίνδυνος για την ανθρωπότητα δεν ήταν πυρηνικός, αλλά υγειονομικός. Κατά την επιδημία του ιού Έμπολα, που -κατά τύχη- είχε τεθεί αρκετά γρήγορα σε έλεγχο, διέβλεψε τον παγκόσμιο κίνδυνο ενός πιθανού ισχυρού μολυσματικού ιού και επεσήμανε τα απαραίτητα προληπτικά μέτρα, μεταξύ των οποίων έναν κατάλληλο νοσοκομειακό εξοπλισμό. Παρά αυτήν τη δημόσια προειδοποίηση, όμως, τίποτα δεν έγινε στις ΗΠΑ, ούτε αλλού. Διότι η πνευματική οκνηρία και η συνήθεια μισούν τα ενοχλητικά μηνύματα.
Πώς εξηγείται η γαλλική έλλειψη προετοιμασίας;
Σε πολλές χώρες, ανάμεσά τους η Γαλλία, η αντικατάσταση της στρατηγικής της αποθήκευσης με την οικονομική στρατηγική της κατά παραγγελία παράδοσης, άφησε το υγειονομικό σύστημα ελλιπές σε μάσκες, όργανα διαγνωστικού ελέγχου (τεστ), αναπνευστήρες. Αυτό που συνάδει με το φιλελεύθερο δόγμα εμπορευματοποίησης των νοσοκομείων και περικοπής των πόρων του, συνέβαλε στην καταστροφική πορεία της επιδημίας.
Ενώπιον ποιου απροσδόκητου μας θέτει η κρίση;
Αυτή η επιδημία μας φέρνει ένα φεστιβάλ αβεβαιότητας. Δεν είμαστε σίγουροι για την προέλευση του ιού -παράνομη αγορά της πόλης Wuhan ή κάποιο γειτονικό εργαστήριο-, δεν γνωρίζουμε ακόμη τις μεταλλάξεις, τις οποίες υφίσταται ή θα υποστεί ο ιός κατά τη διάρκεια της μετάδοσής του. Δεν γνωρίζουμε πότε θα υποχωρήσει η επιδημία και εάν ο ιός θα παραμείνει ενδημικός. Δεν ξέρουμε μέχρι πότε και σε ποιο βαθμό ο εγκλεισμός θα μας βάζει εμπόδια, περιορισμούς, καταμερισμούς. Δεν γνωρίζουμε ποιες θα είναι οι συνέπειες, σε πολιτικό, οικονομικό, εθνικό και πλανητικό επίπεδο, αυτών των περιορισμών. Δεν γνωρίζουμε εάν πρέπει να περιμένουμε το χειρότερο, το καλύτερο ή ένα μείγμα των δύο: οδεύουμε σε νέες αβεβαιότητες.
..Θα ήθελα να προσθέσω ότι η εμμονή των ηγετών και όσων εξουσιάζουν, στην αποδοτικότητα, οδήγησε σε οικονομίες που είναι υπεύθυνες για ότι συνέβη με τα νοσοκομεία και την εγκατάλειψη της παραγωγής μασκών στη Γαλλία. Κατά τη γνώμη μου, το έλλειμμα κριτικής σκέψης και η συνδυαζόμενη αδιαμφισβήτητη κυριαρχία μιας ανεξέλεγκτης δίψας για κέρδος, ευθύνονται για αναρίθμητες ανθρώπινες καταστροφές, συμπεριλαμβανομένων αυτών που επήλθαν από το Φεβρουάριο του 2020.
Είχαμε ένα ενωτικό όραμα της επιστήμης. Ωστόσο, οι επιδημιολογικές συζητήσεις και οι γόνιμες αντιπαραθέσεις μεταξύ επιστημόνων πολλαπλασιάζονται. Μήπως η βιοϊατρική επιστήμη έγινε ένα νέο πεδίο μάχης;
Είναι, βεβαίως, νόμιμο να καλείται η επιστήμη από την εξουσία για την καταπολέμηση της επιδημίας. Ωστόσο, οι πολίτες, αρχικά, ησύχασαν, ειδικά μετά την (επιτυχή) κλινική δοκιμή του φαρμάκου από τον Καθηγητή Ιατρικής, Didier Raoult (στο Μεσογειακό Ινστιτούτο Μολυσματικών Ασθενειών της Μασσαλίας, του οποίου είναι Διευθυντής), στη συνέχεια, όμως, ανακάλυψαν διαφορετικές, έως και αντιφατικές, απόψεις. Οι καλύτερα πληροφορημένοι πολίτες ανακάλυψαν ότι ορισμένοι σπουδαίοι επιστήμονες έχουν συμφεροντολογικές σχέσεις με τη φαρμακευτική βιομηχανία, της οποίας οι ομάδες συμφερόντων («λόμπι») στα υπουργεία και τα ΜΜΕ είναι ισχυρά, ικανά να εμπνέουν εκστρατείες, για τη γελοιοποίηση των μη συμμορφούμενων ιδεών.
Ας θυμηθούμε το (νομπελίστα) καθηγητή Luc Montagnier, ο οποίος, ενάντια σε ποντίφικες και μανδαρίνους της επιστήμης, ανακάλυψε, με μερικούς άλλους, τον ιό της Ανθρώπινης Ανοσοεπάρκειας («HIV»), αιτίας του Συνδρόμου Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας («AIDS»). Μπορούμε, έτσι, να καταλάβουμε ότι η επιστήμη δεν είναι ρεπερτόριο απόλυτων αληθειών (σε αντίθεση με τη θρησκεία), αλλά ότι οι θεωρίες της είναι βιοδιασπώμενες υπό την επίδραση νέων ανακαλύψεων.
Οι αποδεκτές θεωρίες τείνουν να γίνουν δογματικές στις ακαδημαϊκές συνόδους, ενώ αποκλίνουν οι εφευρέτες, χάρη στους οποίους οι επιστήμες προόδευσαν και εξελίχθηκαν, από τον Λουί Ζαν Παστέρ έως τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, τον Κάρολο Δαρβίνο, και τους Φράνσις Κρικ (J. Crick) και Τζέιμς Γουάτσον (F. Watson) που ανακάλυψαν το μοντέλο της διπλής έλικας του δε(σ)οξυριβο(ζο)νουκλεϊ(νι)κού οξέος («DNA»).
Οι αντιπαραθέσεις δεν συνιστούν μια ανωμαλία, είναι απαραίτητες για αυτήν την πρόοδο. Για άλλη μια φορά, στο άγνωστο, όλα προχωρούν, εξελίσσονται με δοκιμές και λάθη, καθώς και με -ακατανόητες, αρχικά, και απορριφθείσες- αποκλίνουσες καινοτομίες. Αυτή είναι η θεραπευτική περιπέτεια ενάντια στους ιούς. Οι θεραπείες μπορούν να εμφανιστούν εκεί, όπου δεν τις περιμένουμε.
Η επιστήμη καταστρέφεται από την υπερ-εξειδίκευση, η οποία, αντί να επικοινωνεί, κλείνει και διαχωρίζει τις εξειδικευμένες γνώσεις. Και είναι, κυρίως, ανεξάρτητοι ερευνητές αυτοί που καθιέρωσαν, από την έναρξη της επιδημίας, μια συνεργασία, που τώρα διευρύνεται μεταξύ των λοιμωξιολόγων και των γιατρών του πλανήτη. Η επιστήμη ζει επικοινωνώντας, οποιαδήποτε λογοκρισία την εμποδίζει. Πρέπει, λοιπόν, να δούμε -ταυτόχρονα με τις αδυναμίες της- το μεγαλείο της σύγχρονης επιστήμης.
Πώς μπορούμε να επωφεληθούμε από την κρίση;
Η κρίση σε μια κοινωνία προκαλεί δύο αντιφατικές διαδικασίες. Η πρώτη διεγείρει τη φαντασία και τη δημιουργικότητα στην αναζήτηση νέων λύσεων. Η δεύτερη είναι, είτε η αναζήτηση της επιστροφής στην παρελθούσα σταθερότητα, είτε η θεία σωτηρία καθώς και η καταγγελία ή ο αυτοπυρπολισμός ενός ενόχου. Αυτός ο ένοχος μπορεί να έχει διαπράξει τα λάθη που προκάλεσαν την κρίση, ή είναι, ίσως, ένας κατά φαντασία ένοχος, ένας αποδιοπομπαίος τράγος που πρέπει να καταστραφεί.
Πράγματι, αποκλίνουσες και περιθωριοποιημένες ιδέες εξαπλώνονται με ανάκατο τρόπο: επιστροφή στην κυριαρχία, κράτος πρόνοιας, προστασία των δημόσιων υπηρεσιών κατά των ιδιωτικοποιήσεων, μετεγκατάσταση, απο-παγκοσμιοποίηση, αντι-νεοφιλελευθερισμός, αναγκαιότητα μιας νέας πολιτικής. Προσωπικότητες και ιδεολογίες αναγνωρίζονται ως ένοχες.
Και βλέπουμε, επίσης, στο δημόσιο έλλειμμα, αφθονία των φαντασμάτων αλληλεγγύης: εναλλακτική παραγωγή -ελλείψει μασκών- από μια αναδιοργανωμένη εταιρία ή βιοτεχνία, ομαδοποίηση τοπικών παραγωγών, δωρεάν κατ’οίκον παραδόσεις, αλληλοβοήθεια μεταξύ γειτόνων, παροχή δωρεάν γευμάτων στους άστεγους, φύλαξη παιδιών. Επιπλέον, ο περιορισμός διεγείρει τις αυτο-οργανωτικές ικανότητες, για την αποκατάσταση -μέσω της ανάγνωσης, της μουσικής, των ταινιών- της απώλειας ελευθερίας στις μετακινήσεις μας. Έτσι, η αυτονομία και η εφευρετικότητα διεγείρονται από την κρίση.
Η επιδημία δεν τόνισε την εγχώρια εσωστρέφεια- αναδίπλωση και το γεωπολιτικό κλείσιμο;
Η παγκόσμια επιδημία του ιού πυροδότησε και, στη χώρα μας, επιδείνωσε τρομερά μια υγειονομική κρίση, που προκάλεσε ασφυκτικούς για την οικονομία εγκλεισμούς, μετατρέποντας έναν εξωστρεφή τρόπο ζωής σε μια εγχώρια εσωστρέφεια, και θέτοντας σε μία βίαιη κρίση την παγκοσμιοποίηση. Αυτή η τελευταία είχε δημιουργήσει μια αλληλεξάρτηση (ενν. των εθνών), που, όμως, δεν συνοδευόταν από αλληλεγγύη. Ακόμη χειρότερα, είχε προκαλέσει, ως αντίδραση, (εγωιστικούς) εθνικούς, κρατικούς και θρησκευτικούς περιορισμούς που επιδεινώθηκαν τις πρώτες δεκαετίες αυτού του αιώνα.
Συνεπώς, ελλείψει δράσεων αλληλεγγύης εκ μέρους των διεθνών, αλλά και ευρωπαϊκών, θεσμών, τα κράτη αναδιπλώθηκαν σε εθνικές πολιτικές. Η Τσεχική Δημοκρατία, μάλιστα, κατέσχεσε, κατά τη διαδρομή, μάσκες που προορίζονταν για την Ιταλία, και οι Ηνωμένες Πολιτείες μπόρεσαν να υφαρπάξουν ένα απόθεμα κινεζικών μασκών που αρχικά προορίζονταν για τη Γαλλία.
Η υγειονομική, λοιπόν, κρίση προκάλεσε την κλιμάκωση συνδεδεμένων κρίσεων. Αυτή η πολλαπλή κρίση ή η «μεγα-κρίση» εκτείνεται από το ουσιαστικό στο πολιτικό μέσω της οικονομίας, από το ατομικό στο πλανητικό μέσω οικογενειών, περιφερειών, κρατών. Εν ολίγοις, ένας μικροσκοπικός ιός σε μια άγνωστη πόλη της Κίνας προκάλεσε την αναταραχή ενός ολόκληρου κόσμου.
Ποιο είναι το περίγραμμα αυτής της παγκόσμιας έκρηξης;
Ως πλανητική κρίση, υπογραμμίζει τη σημασία της κοινότητας πεπρωμένου όλων των ανθρώπων, άρρηκτα συνδεδεμένης με το βιο-οικολογικό πεπρωμένο του πλανήτη της Γης. Εντείνει ταυτόχρονα την κρίση της ανθρωπότητας που δεν καταφέρνει να συγκροτηθεί ως τέτοια. Ως οικονομική κρίση, συντρίβει όλα τα δόγματα που διέπουν την οικονομία και απειλεί με σοβαρή -για το μέλλον μας- επιδείνωση, μέσα από το χάος και τις ελλείψεις.
Ως εθνική κρίση, αποκαλύπτει τα μειονεκτήματα μιας πολιτικής που ευνοούσε το κεφάλαιο έναντι της εργασίας, και θυσίασε την πρόληψη και την προφύλαξη για την αύξηση της αποδοτικότητας και της ανταγωνιστικότητας. Ως κοινωνική κρίση, ρίχνει έντονο φως στις ανισότητες μεταξύ αυτών που ζουν σε μικρές κατοικίες, με παιδιά και γονείς, και εκείνων που εξασφάλισαν μία δεύτερη κατοικία στην εξοχή.
Ως πολιτιστική κρίση, μας ωθεί να αντιληφθούμε το έλλειμμα αλληλεγγύης και την καταναλωτική δηλητηρίαση, που ανέπτυξε ο πολιτισμός μας, και μας ζητά να συλλογιστούμε για μια πολιτική κουλτούρας, πολιτισμού («Πολιτική πολιτισμού», με τον Sami Naïr, Arléa 1997). Ως διανοητική κρίση, θα πρέπει να μας αποκαλύψει την τεράστια μαύρη τρύπα στη νοημοσύνη μας, η οποία μας καθιστά αόρατες τις προφανείς πολυπλοκότητες της πραγματικότητας.
Ως υπαρξιακή κρίση, μας ωθεί να διερωτηθούμε ως προς τον τρόπο ζωής μας, τις πραγματικές, ουσιαστικές, ανάγκες μας, τις κεκαλυμμένες στην αποξένωση της καθημερινής ζωής πραγματικές μας φιλοδοξίες, να κάνουμε τη διαφοροποίηση μεταξύ της ψυχαγωγίας που μας απομακρύνει από τις αλήθειες μας, και της ευτυχίας που βρίσκουμε στην ανάγνωση, την ακρόαση ή την παρακολούθηση των αριστουργημάτων, τα οποία μας βοηθούν στην αντιμετώπιση του ανθρώπινου πεπρωμένου μας.
Και, θα πρέπει, κυρίως, να διευρύνει το νου μας - που, εδώ και πολύ καιρό, είναι περιορισμένος στο άμεσο, το δευτερεύον και το επιπόλαιο- στο ουσιαστικό: την αγάπη/τον έρωτα και τη φιλία για την προσωπική μας ανάπτυξη, την κοινότητα και την αλληλεγγύη , το (κοινό) πεπρωμένο της Ανθρωπότητας, ένα σωματίδιο της οποίας είναι ο καθένας μας. Εν ολίγοις, ο φυσικός εγκλεισμός θα πρέπει να ενθαρρύνει την αποσυμφόρηση του νου.
Τι είναι ο εγκλεισμός; Και πώς τον βιώνετε;
Η εμπειρία του κατ’οίκον διαρκούς περιορισμού που επιβάλλεται σε ένα έθνος είναι μια πρωτόγνωρη, πρωτοφανής, εμπειρία. Ο εγκλεισμός στο γκέτο της Βαρσοβίας επέτρεπε την εκεί κυκλοφορία των κατοίκων. Ο εγκλεισμός, όμως, του γκέτο προετοίμαζε το θάνατο και ο εγκλεισμός μας αποτελεί προστασία της ζωής.
Άντεξα τον εγκλεισμό σε προνομιακές συνθήκες, καθώς ζω σε ισόγειο διαμέρισμα με κήπο, όπου μπορώ στον ήλιο να χαίρομαι την άφιξη της άνοιξης, καλά προστατευμένος από τη Sabah, τη σύζυγό μου, με ευγενικούς γείτονες που μας προμήθευαν τα είδη πρώτης ανάγκης, με τους οικείους μου, τα αγαπημένα μου πρόσωπα, τους φίλους μου, σε επικοινωνία, και με τον Τύπο, το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, να μου ζητούν να δώσω τη διάγνωσή μου, το οποίο έκανα μέσω Skype.
Γνωρίζω, ωστόσο, εξαρχής, ότι αυτοί που συνωστίζονται σε μικρές κατοικίες, δεν μπορούν να αντέξουν το συνωστισμό, ότι οι μοναχικοί και, κυρίως, οι άστεγοι είναι θύματα του εγκλεισμού.
Ποιες είναι οι δυνητικές συνέπειες ενός παρατεταμένου εγκλεισμού;
Γνωρίζω ότι ο διαρκής εγκλεισμός θα βιώνεται όλο και περισσότερο ως εμπόδιο. Τα βίντεο δεν μπορούν να αντικαταστήσουν επί μακρόν την έξοδο στον κινηματογράφο, οι ταμπλέτες δεν μπορούν να αντικαταστήσουν επί μακρόν τις επισκέψεις στο βιβλιοπώλη. Τα Skype και Zoom δεν προσφέρουν σαρκική επαφή, το κουδούνισμα του ποτηριού που τσουγκρίζουμε. Το σπιτικό φαγητό, ακόμη και εξαιρετικό, δεν καταστέλλει την επιθυμία για εστιατόριο. Οι ταινίες ντοκιμαντέρ δεν καταστέλλουν την επιθυμία να επισκεφτούμε τοπία, πόλεις και μουσεία, δεν αφαιρούν την επιθυμία να ξαναβρεθούμε στην Ιταλία και την Ισπανία. Ο περιορισμός στο αναγκαίο δίνει τη δίψα, επίσης, για το περιττό.
Ελπίζω ότι η εμπειρία του εγκλεισμού θα μετριάσει την καταναγκαστική μανία για διαρκή κίνηση, την απόδραση που κάνουμε στην Μπανγκόκ, για να μεταφέρουμε αναμνήσεις, προς περιγραφή στους φίλους. Ελπίζω, επίσης, ότι θα συμβάλει στη μείωση του καταναλωτισμού, δηλαδή της καταναλωτικής δηλητηρίασης και της υπακοής στα διαφημιστικά κίνητρα, υπέρ των υγιεινών και εύγευστων τροφίμων, των ανθεκτικών προϊόντων, πολλαπλών χρήσεων. Ωστόσο, θα χρειαστούν άλλα κίνητρα και νέα ευαισθητοποίηση, για την επίτευξη μιας επανάστασης σε αυτόν τον τομέα. Παρόλα αυτά, υπάρχει ελπίδα ότι η αργή εξέλιξη ξεκίνησε και επιταχύνεται.
Πώς, κατά τη γνώμη σας, θα είναι ο ονομαζόμενος «επόμενος κόσμος», «η επόμενη μέρα»;
Καταρχάς, τι θα κρατήσουμε εμείς οι πολίτες, τι θα κρατήσουν οι δημόσιες αρχές από την εμπειρία του εγκλεισμού; Ένα μέρος μόνο; Όλα θα ξεχαστούν, θα ναρκωθούν ή θα τυποποιηθούν, θα γίνουν φολκλόρ; Το πιθανότερο είναι ότι η ενισχυμένη από τον εγκλεισμό εξάπλωση της χρήσης των ψηφιακών εργαλείων (τηλεργασία, τηλεδιασκέψεις, Skype) και η εντατική χρήση του διαδικτύου, θα συνεχιστούν με τις αρνητικές και τις, ταυτόχρονα, θετικές πτυχές τους, που δεν αφορούν, όμως, αυτή τη συνέντευξη.
Ας έρθουμε στην ουσία. Η έξοδος από τον εγκλεισμό θα αποτελέσει την αρχή της εξόδου από τη μεγάλη κρίση ή την επιδείνωσή της; Θα είναι άνθηση ή κατάθλιψη; Τεράστια οικονομική κρίση; Παγκόσμια επισιτιστική κρίση; Συνέχιση της παγκοσμιοποίησης ή αυταρχική ύφεση;
Ποιο θα είναι το μέλλον της παγκοσμιοποίησης; Ο κλονισμένος νεοφιλελευθερισμός θα ξαναπάρει τον έλεγχο; Τα μεγάλα έθνη θα αντιταχθούν περισσότερο σε σχέση το παρελθόν; Οι ελαφρώς μετριασμένες -από την κρίση- ένοπλες συγκρούσεις θα εντατικοποιηθούν; Θα υπάρξει μια σωτήρια διεθνής ώθηση για συνεργασία; Θα υπάρξει πολιτική, οικονομική, κοινωνική πρόοδος, όπως συνέβη λίγο μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Θα παραταθεί και θα ενταθεί η αλληλεγγύη που δημιουργήθηκε κατά τον εγκλεισμό, όχι μόνο για τους/τις γιατρούς και τους/τις νοσοκόμους/-ες, αλλά και για τους υπεύθυνους καθαριότητας, αποθηκάριους, διανομείς, ταμίες, χωρίς τους οποίους δεν θα μπορούσαμε να έχουμε επιβιώσει, ενώ μπορέσαμε να ζήσουμε χωρίς το «Γαλλικό Κίνημα των Επιχειρήσεων» («Medef») και το χρηματιστηριακό δείκτη του χρηματιστηρίου του Παρισιού «CAC 40»; Θα ενισχυθούν οι αναρίθμητες και διεσπαρμένες προ επιδημίας πρακτικές αλληλεγγύης;
Οι απεγκλεισμένοι, οι απεγκλωβισμένοι, θα επιστρέψουν στο χρονομετρημένο, εντατικό, εγωιστικό, καταναλωτικό κύκλο; Ή μήπως θα υπάρξει μια νέα άνθηση στη φιλική και τρυφερή, στοργική, ζωή προς έναν πολιτισμό, όπου η ποίηση της ζωής ξεδιπλώνεται, όπου το «εγώ» ανθίζει στους κόλπους του «εμείς»;
Δεν μπορούμε να ξέρουμε εάν, μετά τον εγκλεισμό, οι καινοτόμες συμπεριφορές και ιδέες ανθίσουν, εάν φέρουν, ακόμη και την επανάσταση στην πολιτική και την οικονομία ή εάν η διαταραγμένη τάξη πραγμάτων αποκατασταθεί.
Μπορούμε να φοβόμαστε έντονα τη γενικευμένη οπισθοδρόμηση που ήδη υπήρχε κατά τη διάρκεια των είκοσι πρώτων χρόνων αυτού του αιώνα (γενική κρίση δημοκρατίας, θρίαμβος της διαφθοράς και δημαγωγία, νεο-αυταρχικά καθεστώτα, εθνικιστικές, ξενοφοβικές, ρατσιστικές πιέσεις).
Όλες αυτές οι παλινδρομήσεις (και, στην καλύτερη περίπτωση, στασιμότητες) είναι πιθανές, όσο δεν εμφανίζεται ο καθοδηγούμενος -από έναν αναγεννημένο ανθρωπισμό- νέος πολιτικο-οικολογικο-οικονομικο-κοινωνικός δρόμος. Αυτός θα πολλαπλασίαζε τις πραγματικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες δεν είναι περικοπές στον προϋπολογισμό, αλλά μεταρρυθμίσεις του πολιτισμού, της κοινωνίας, που συνδέονται με τις μεταρρυθμίσεις της ζωής.
Θα συσχέτιζε (όπως υπέδειξα στο βιβλίο «Ο Δρόμος για το Μέλλον της Ανθρωπότητας») τους αντιφατικούς όρους: «παγκοσμιοποίηση» (για οτιδήποτε αφορά στη συνεργασία) και «αποπαγκοσμιοποίηση» (για την αποκατάσταση μιας υγιεινής διατροφικής αυτάρκειας και τη διάσωση των εδαφών από την απερήμωση), «μεγέθυνση» (της οικονομίας των βασικών αναγκών, της αειφορίας, της αγροτικής ή της βιολογικής γεωργίας) και «απομεγέθυνση» (της οικονομίας του επιφανειακού, του απατηλού, της μίας χρήσης), «ανάπτυξη» (όλων όσα παράγουν ευημερία, υγεία, ελευθερία) και αλληλεγγύη της κοινότητας.
Γνωρίζετε τις διαχρονικές καντιανές ερωτήσεις -Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι πρέπει να κάνω; Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω; Τι είναι ο άνθρωπος;- της ζωής σας. Ποια ηθική στάση πρέπει να υιοθετούμε απέναντι στο απροσδόκητο;
Η μετα-επιδημία θα είναι μια αβέβαιη περιπέτεια, όπου θα αναπτυχθούν οι δυνάμεις του κακού και του καλού, εκ των οποίων οι τελευταίες συνεχίζουν να είναι αδύναμες και διασκορπισμένες. Να γνωρίζουμε, τέλος, ότι το κακό δεν είναι βέβαιο, ότι το απίθανο μπορεί να συμβεί και ότι, στον τιτάνιο και ασίγαστο αγώνα μεταξύ των αχώριστων εχθρών, του Έρωτα και του Θανάτου, είναι υγιές και αναζωογονητικό να τασσόμαστε υπέρ του Έρωτα.
Η μητέρα σας, η Λούνα, προσβλήθηκε και η ίδια από την ισπανική γρίπη. Και ο προγεννητικός τραυματισμός που αναφέρεται στην αρχή του τελευταίου σας βιβλίου, μάλλον δείχνει ότι σας έδωσε μια ζωτική δύναμη, μια εξαιρετική ικανότητα αντίστασης στο θάνατο. Νιώθετε ακόμη αυτήν την ζωτική ώθηση μεσούσης αυτής της παγκόσμιας κρίσης;
Η ισπανική γρίπη προκάλεσε στη μητέρα μου μία καρδιακή βλάβη και οι γιατροί της συνέστησαν να μην αποκτήσει παιδιά. Η μητέρα μου επιχείρησε να κάνει δύο αμβλώσεις. Η δεύτερη απέτυχε, αλλά το παιδί γεννήθηκε σχεδόν πνιγμένο, στραγγαλισμένο, από τον ομφάλιο λώρο.
Απέκτησα, ίσως, τότε στη μήτρα, δυνάμεις αντοχής, τις οποίες συνεχίζω να διαθέτω, αλλά δεν μπόρεσα να επιβιώσω παρά μόνο με τη βοήθεια άλλων, του γυναικολόγου που με χαστούκισε μισή ώρα πριν βγάλω την πρώτη μου κραυγή, της τύχης κατά τη διάρκεια της Αντίστασης, του νοσοκομείου (ηπατίτιδα, φυματίωση), της Sabah, της συντρόφου και συζύγου μου. Είναι αλήθεια ότι η «ζωτική ώθηση» δεν με άφησε. Αυξήθηκε, μάλιστα, κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας κρίσης. Οποιαδήποτε κρίση με διεγείρει, και αυτή, η τεράστια, με διεγείρει υπερβολικά.
