Βιαστικές σκέψεις για τον Godard

Χρήστος Σκυλλάκος 

«Η αστική τάξη δημιουργεί ένα κόσμο σύμφωνα με την εικόνα της αλλά και μια εικόνα σύμφωνα με τον κόσμο της. Δημιουργεί την εικόνα αυτού του κόσμου και την ονομάζει αντανάκλαση της πραγματικότητας. Η φωτογραφία δεν είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας, είναι η πραγματικότητα αυτής της αντανάκλασης. Κατά την προβολή ενός φιλμ ιμπεριαλιστικού από την οθόνη μιλάει στο θεατή η φωνή του αφεντικού: κολακεύει, καταπιέζει ή συντρίβει».

01. Με την φυγή του Godard μοιάζει να πέθανε (ξανά) ο κινηματογράφος και η εποχή του. Και υπάρχει η αίσθηση πως οι μόνοι που έμειναν να μας «μιλάνε» είναι οι μέτριοι. Θεσμικοί, πρωθυπουργοί, υπουργοί και παράγοντες, οι κάθε φορά παρατρεχάμενοι και διάφοροι ακόλουθοί τους. Μοιάζει να πέθανε ξανά ο κινηματογράφος, λοιπόν, αλλά ασφαλώς θα ξαναγεννηθεί όπως κάθε τι που έχει πέσει καλή σπορά επάνω του.
02. Ο κινηματογράφος έχει την προ-godard και τη μετά-godard εποχή του. Τεράστιος αφορισμός και σχήμα αμφισβητήσιμο. Αλλά ασφαλώς δόκιμο. Το προσωπικό γούστο ή και κριτήριο τού καθενός θέλει χρόνια για να δομηθεί ενώ τρεις νεαροί τρεχάτοι αποδόμησαν ολόκληρο τη σπουδαιότητα του Λούβρου σε τρία μονάχα λεπτά.
03. Στο πεδίο της γνώσης (και ο κινηματογράφος μέσα σε αυτό το πεδίο ανήκει):
Υπάρχουν κάποιοι που είναι τεράστια πηγή γνώσεων, ανοιχτές εγκυκλοπαίδειες· που αραδιάζουν αναφορές, έχουν φοβερή κατάρτιση και την τεκμηριώνουν μέσα από χιλιάδες «επικλήσεις»: βαρετοί και προβλέψιμοι.
Υπάρχουν κάποιοι που ξύνουν, σκαλίζουν και ξανασκαλίζουν και λίγο πριν ολοκληρώσουν τη δουλειά τους, βλέπεις ότι δεν φτάσανε ούτε λίγα εκατοστά βαθύτερα (και κυρίως κάνανε ότι δεν φτάσανε, εν ολίγοις αποκρύπτουν): ένας αισθητικός, θεωρητικός και πολιτικός συμβιβασμός.
Υπάρχουν κάποιοι που αφομοιώνουν την παγκόσμια κουλτούρα και έχουν δεδηλωμένο και σαφή στόχο να βάλουν μπουρλότο σε ό,τι την εμποδίζει να προχωρήσει.
04. Ο Godard δεν διδάχτηκε απλώς, αλλά αφομοίωσε τη τέχνη, την πολιτική θεώρηση, την κριτική αντίληψη και τη θεωρητική αναζήτηση του 20ου αιώνα: Μπορεί κάποιος να τον πει ντανταϊστή ή μεταμοντέρνο, αβαν-γκαρντ, αναρχικό και «μπολσεβίκο». Απο ιδιότητες που του έχουν προσάψει πάμπολλες. Γνώριζε σίγουρα τον Βερτόφ στα δάκτυλα και τον Μπρεχτ τον «κινηματογραφοποίησε» με κλειστά τα μάτια. Ήξερε την αρχαία τραγωδία και τα ομηρικά έπη όσο ήξερε και την πεπερασμένη, αν δεν εκσυγχρονιστούν, ιστορική τους αποστολή.
Γκονταρικό μπορείς να τον αποκαλέσεις. Όλη την γνώση του δεν την αράδιασε για βραβεύσεις και επιβραβεύσεις (κάτι αργοπορημένες «τιμητικές» εν είδει ξεπλύματος και άνωθεν «πολιτικής ορθότητας» δέχθηκε…) αλλά την ενιαιοποίησε και την επικαιροποίησε την κατάλληλη ιστορική στιγμή δίνοντας της νέες ιδιότητες και νέες δυνατότητες. Την έκανε ολόδική του: Όχι για να μας βοηθήσει να μάθουμε μονάχα πώς έχουν τα πράγματα. Αλλά για να βρούμε δρόμους στο πώς να τα χαιρόμαστε στον ελεύθερο μας χρόνο και πώς να τα αλλάξουμε στον πολιτικό μας. Δεν μίλησε για να φλυαρήσει. Υπήρξε για να συγκρούεται και να ανατρέπει. Γνώριζε και υπερασπίστηκε ανοιχτά, δηλαδή, την κοινωνική σημασία του κινηματογράφου, της σύγχρονης τέχνης και σε αυτό το κομμάτι τα κατάφερε πάρα πολύ καλά.
05. Η κουλτούρα όλου του προηγούμενου αιώνα, μια γη καλά μπολιασμένη φύτρωσε άλλη μια ιδιοφυή προσωπικότητα. Το ότι πήρε στοιχεία από όλη την γνώση της πραγματικότητας για να τα μετατρέψει σε σύγχρονα και συγχρονισμένα όπλα ενάντια σε όλους τους κανόνες, αισθητικούς, πολιτικούς, αντιληπτικούς, διανοητικούς και συναισθηματικούς, είναι πράξη επαναστατική. Από το πρώτο cut up το 1959 ως τη τελική αποδόμηση των «ζελενσκικών» Καννών το 2022. Ο Godard μπορεί να μην ήταν η επανάσταση αλλά ήταν φορέας που την συντήρησε ως έννοια και ως ζητούμενο στην καλλιτεχνική ημερήσια διάταξη και την εκσυγχρόνισε για το κάθε φορά παρόντα χρόνο.
06. Ο Godard συνέγραψε το πιο μοντέρνο λεξικό της πιο μοντέρνας τέχνης. Ο Godard ήταν ταυτόχρονα η nouvelle vague, η «αριστερή όχθη», ο Bazin, ο Hitchcock και τα αμερικάνικα b movies, ο Truffaut, η Varda, o Resnais, o Marker, η σοβιετική πρωτοπορία και ο ιταλικός νεορεαλισμός. Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος, ο Νέος Γερμανικός, το Νέο Hollywood και το video art. Ο Godard ήταν κάποιος που επικύρωσε καθοριστική προσωπική θέση σε συνθήκες έντονου μοντερνιστικού αναβρασμού.
«Έφτιαξε» όλες τις ταινίες του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα: Μας έμαθε, τη στιγμή της πολιτιστικής επέλασης του ιμπεριαλισμού, πως δεν χρειάζεσαι τα studio για να κάνεις σινεμά. Θέλει μονάχα αντίληψη (και κυρίως εναντίον του).
Και έδειξε πως το να είναι κάποιος διανοούμενος δεν σημαίνει αυτόματα πως έχει πάρει διαζύγιο με τον λαό. Η πάλη άλλωστε δεν γίνεται για να ταξιδεύει η ανθρωπότητα στη τρίτη θέση, όσο στη πρώτη (μέσω της κατάργησης όλων των υπόλοιπων).
07. Ο μεταμοντερνισμός του Godard είναι πράξη πολιτική. Όσο πειραματική άλλο τόσο και συγκροτημένη. Όχι μια ιδεολογική και ηθική ασάφεια, χλιαρότητα, πλαδαρότητα και ανοησία. Επίσης δεν χρειάστηκε εκατοντάδες συντελεστές για να αφηγηθεί ιδέες. Ούτε τα pitching σεναρίου, διότι δεν έγραφε σενάρια. Με την ίδια την κάμερα του, εκεί επ’ αυτοφώρω, έκανε τις «συγκεκριμένες αναλύσεις μιας συγκεκριμένης κατάστασης». Η κάθε διανοητική του διαδρομή επέστρεφε και αναζωογονούσε τη διαλεκτική της πραγματικότητας και όχι τις ανάγκες του εμπορίου, του θεάματος και των επιβεβλημένων τάσεων.
08. Υπάρχουμε διαμέσου των αφηγήσεων. Και υπήρξαν αφηγήσεις με τέτοια δυναμική, σοβαρές και παιχνιδιάρικες, που έκτοτε η πραγματικότητα κινηματογραφικά επαναδημιουργήθηκε. Ένα φιλί του Belmondo στην Karina. Το «Das Kapital» του Μαρξ και το «Capitale de la douleur» του Eluard. Όχι μια αναπαράσταση αλλά μια «συστράτευση». Ένας παράλληλος κόσμος που προσδοκούμε και οφείλουμε να αδράξουμε. Ο (φιλμικός) λόγος του απέδωσε εκ νέου νόημα σε ό,τι ενδεχομένως ζήσαμε και ζούμε.
09. Ζούμε και πάλι τις μέρες του συμβατικού, του συμβιβαστικού και του συμβιβασμένου. Όλα κρύβονται κάτω από το χαλί και κυριαρχεί η απελπισία. Tout va bien. Η κινηματογραφική μηχανή ωστόσο έριξε φως στον πλανήτη Alphaville και τον πλανήτη γη. Όσο δεν το «βλέπουμε» αυτό, τα «Week-end» μας, θα είναι μια μικροαστική γιορτή του κανιβαλισμού. Ο Godard αρνήθηκε την αφασία, την κοινωνική αποστασιοποίηση και παθητικότητα. Και υπό αυτή την έννοια δεν προσχώρησε στον (καλλιτεχνικό) ελιτισμό.
10. Δεν έχασε ποτέ το προσανατολισμό του γιατί τον προσανατολισμό τον δομούσε η κοινωνία στην οποία εδράστηκε. Μπλόκαρε και ακύρωσε με τους συναδέλφους του τις χλιδάτες Κάννες, συλλήφθηκε, δημιούργησε κινηματογραφικές κολλεκτίβες. Όσο επικύρωσε την «αυτονομία» της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τόσο την έθεσε μέσα σε μια συλλογική, κοινωνική και πολιτική, υπόθεση.
11. O Godard έκανε το τελικό μοντάζ του παγκόσμιου φιλμ του 20ου αιώνα. Ένα ατέλειωτο φιλμ διανοητικής και συναισθηματικής έντασης, ανεμελιάς, εξέγερσης, έρωτα, αμφισβήτησης και με ακρίβεια 24ων καρέ το δευτερόλεπτο. Ένα φιλμ στο οποίο έχει ήδη αποτυπωθεί, η κάθε επόμενη αλήθεια του αύριο.
12. Μέθοδος.
«Δεν αρκεί να μιλάμε μόνο για την πολιτική, αλλά να μιλάμε με πολιτικό τρόπο για την πολιτική».
Στόχος.
«Το ότι ο κινηματογράφος εφευρέθηκε ως εργαλείο σκέψης, η ανθρωπότητα το λησμόνησε εξαιρετικά γρήγορα».
Μπουχτίσαμε από απολιτίκ καλλιτεχνικά ερεθίσματα στη σημερινή μας πολιτική (και τόσο αναγκαία γ ι α πολιτική) εποχή.
13. Ο Godard βρέθηκε και πίσω και μπρος και παντελώς έξω από τις κάμερες: βρέθηκε στα πεζοδρόμια. Και όπως έμαθε από τον Brecht έπρεπε να αποφασίζει. Και το έκανε. Σε αυτό το σημείο διέφερε από πολλούς άλλους συναδέλφους του, ογκόλιθους του κινηματογράφου.
14. Το να τιμούμε ανθρώπους, ενίοτε και να εξιδανικεύουμε, δεν αποτελεί μεταφυσική. Αποδιώχνουμε τον ατομικό φθόνο και τα προσωπικά γούστα, αγκαλιάζουμε την παγκόσμια κουλτούρα ως ενιαία δύναμη, τους ανθρώπους που την σεβάστηκαν, την αγκάλιασαν και την βοήθησαν να προοδεύσει.
Δεν είναι ώρα να εννοιολογήσουμε τον όρο «πρωτοπορία». Ούτε να εκθέσουμε τις άπειρες δυνατότητες του κινηματογραφικού μέσου για να δικαιολογήσουμε την όποια αίσθηση «θριαμβολογίας» στο πρόσωπο του.
Ναι, ο Godard είναι άλλο ένα κομμάτι του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Αλλά μας έδειχνε πώς να τον αρνούμαστε ως παγκόσμια αξίωση. Αντικαθρέφτισε την κατάλληλη στιγμή τις ήδη υπάρχουσες αισθητικές, ηθικές και κοινωνικές μας προσδοκίες.
15. Πώς να το κάνουμε; Η ζωή δεν μπορεί να είναι δουλειά, σπίτι, κατανάλωση, καταστολή, καταστολή, κατανάλωση, σπίτι και δουλειά, με τα ενοίκια και τους λογαριασμούς να τρέχουν. Ο «σώζων εαυτόν σωθήτω» σαν συμπεριφορά και σαν επιτέλεση δεν μας ταιριάζει. Η ζωή όντως θα μπορούσε να είναι σαν μια ταινία του Godard. Είναι κι αυτό ένα μελλοντικό ενδεχόμενο, ένα αξιακό προσδοκώμενο που το σύστημα, ως τέτοιο, προφανώς και το φοβάται.

«Ο κινηματογράφος έχει γίνει η agit-prop του καπιταλισμού. Το σοβαρότερο μικρόβιο. Και η απόδειξη για το ότι είναι η καλύτερη προπαγάνδα του καπιταλισμού είναι ότι κανείς δεν το παίρνει είδηση».

Συνεχίζουμε να ερχόμαστε λοιπόν… Όπως γράψανε κάποτε κάποιοι συνάδελφοί του, συνεχίζουμε να ερχόμαστε «με την κάμερα στο ένα χέρι και την πέτρα στο άλλο».

Ο Jean-Luc Godard σε διαδήλωση τον Μάη του 1968.

toperiodiko.gr