Η Μέση Ανατολή, το λογοπαίγνιο του Ελύτη και τα σπαράγματα του Συμφώνου Σάικς-Πικό

Το ξαναμοίρασμα του κόσμου γίνεται πιο περίπλοκοι και επικίνδυνο για τους λαούς

του Γιώργου Σαχίνη

Η (νέα) ανατροπή του σκηνικού στη Μέση Ανατολή ανακαλεί και μνήμες από το μυστικό σύμφωνο διαμοιρασμού της περιοχής

Τα όσα γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης στο λογοπαίγνιό του θα μπορούσαν να αποτελούν το ανάγλυφο της Μέσης Ανατολής μετά τη “βιβλικών” διαστάσεων ανατροπή σκηνικού με επίκεντρο τη Συρία: «Ξημερώθηκα έχοντας διατρέξει την ιστορία του θανάτου της Ιστορίας, ή μάλλον την ιστορία της Ιστορίας του θανάτου (και αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο)».

Η Συρία υπήρξε ιστορικό και γεωπολιτικό μέγεθος ανά τους αιώνες ως μια από τις κορυφαίες επιτομές των σφαιρών επιρροής, με παγκόσμια εμβέλεια. Διόλου τυχαία, η Δαμασκός ήταν η δεύτερη πόλη μετά το Λονδίνο, όπου επικυρώθηκε το περίφημο αντίγραφο του μυστικού συμφώνου των Σάικς-Πικό, τον Μάιο του 1916, εν μέσω Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Συμφωνία ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία με τη συναίνεση της Ρωσίας (Αγγλικά: Sykes-Picot Agreement, Γαλλικά: Accords Sykes-Picot). Ήταν μια μυστική συμφωνία, στην οποία εμφανιζόταν χάρτης ο οποίος με ένα περίγραμμα επιστολής απεστάλη από τον Πολ Καμπόν προς τον Σερ Έντουαρντ Γκρέι στις 9 Μαΐου 1916.

Με τη συμφωνία αυτής μοιράζονταν σε σφαίρες επιρροής και ελέγχου της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και αρχικά και της Ρωσίας, εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη σημερινή Τουρκία, τη Μέση Ανατολή, το Ιράκ και τη Συρία.

Η ονομασία του συμφώνου προέρχεται από τα ονόματα των Μαρκ Σάικς και Φρανσουά Ζορζ-Πικό, που ήταν οι διπλωμάτες της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας αντίστοιχα, και οι οποίοι διαμόρφωσαν τους όρους της συμφωνίας.

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (Οκτώβριος 1917), οι Μπολσεβίκοι ανακάλυψαν το μυστικό αυτό σύμφωνο και το δημοσίευσαν στις 23 Νοεμβρίου του 1917 στις εφημερίδες “Izvestia” και “Pravda”. Τρεις ημέρες αργότερα δημοσιεύτηκε και στον βρετανικό “Guardian”.

Οι όροι της Συμφωνίας και η Κύπρος 

Οι όροι της συμφωνίας Σάικς-Πικό προέβλεπαν ότι μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου:

α) η Ρωσία θα αποκτούσε την επαρχία του Ερζερούμ, του Βαν, της Τραπεζούντας και του Μπιλίς,

β) η Γαλλία θα αποκτούσε τον Λίβανο, τα παράλια της Συρίας, τα Άδανα, την Κιλικία, το Γκαζίαντεπ, την Ούρφα, το Μαρντίν, το Ντιγιάρμπακιρ και τη Μοσούλη,

γ) η Μεγάλη Βρετανία θα αποκτούσε τη νότια Μεσοποταμία με τη Βαγδάτη και τα λιμάνια της Χάιφας και της Άκρας (σημερινό Ισραήλ) και

δ) η Παλαιστίνη θα ετίθετο υπό διεθνές καθεστώς. Επίσης, προέβλεπε ότι στις περιοχές που θα ήταν στη βρετανική και στη γαλλική σφαίρα επιρροής θα σχηματιζόταν μια συνομοσπονδία αραβικών κρατών ή ένα ανεξάρτητο αραβικό κράτος.

Στη συμφωνία Σάικς-Πικό αναφέρεται και η Κύπρος. Συγκεκριμένα, η Βρετανία δεσμεύτηκε να μην ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για την εκχώρηση της Κύπρου σε οποιαδήποτε τρίτη δύναμη χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεση της γαλλικής κυβέρνησης, σε αντάλλαγμα των παραχωρήσεων που της δόθηκαν στη Μέση Ανατολή.

Η συμφωνία για την Κύπρο έγινε σε αντάλλαγμα της χρήσης από τους Βρετανούς των στρατηγικών λιμανιών Χάιφα και Άκρα για την εξυπηρέτηση του διά θαλάσσης εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο και τη διασφάλιση παροχής νερού από τους σημαντικούς ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, που έλεγχε η γαλλική πλευρά.

Το τέλος της συμφωνίας 

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέλαβαν τον ρόλο του απόλυτου εγγυητή του συστήματος Σάικς-Πικό. Αλλά η εμπειρία των ΗΠΑ μετά την εισβολή στο Ιράκ το 2003 ανάγκασε την Ουάσινγκτον να αποσύρει τις δυνάμεις της και να μειώσει την επί του πεδίου ανάμειξή της στην περιοχή. Τότε το σύστημα Σάικς-Πικό άρχισε να καταρρέει.

Γι’ αυτόν τον λόγο οι μεγάλες συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή σήμερα διαδραματίζονται ακριβώς στην “καρδιά” της Συμφωνίας Σάικς-Πικό: Γάζα, Δυτική Όχθη, Συρία, Λίβανος και Ιράκ. Το Κουρδικό έχει, επίσης, επανέλθει στο προσκήνιο.

Οι Άραβες και ο  Μπααθισμός 

Αλλά η Συρία διά της Δαμασκού είναι και ο χώρος όπου οι Άραβες αρχές του 20ού αιώνα, από φυλές σκόρπιες και αντιμαχόμενες, όπως στη Σαουδική Αραβία, μέσα από ένα συνέδριο 6 μηνών διακήρυξαν το ενιαίο του αραβικού λαού και σχημάτισαν και τα πρώτα τους βασίλεια της νέας εποχής, υπερβαίνοντας τα Χαλιφάτα.

Ακόμη περισσότερο, ο αραβικός εθνικισμός που γεννήθηκε κατά τον 19ο αιώνα κυρίως ανάμεσα στους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής, υπό την επιρροή των Γάλλων Ιησουιτών, των αμερικανικών κολεγίων, αλλά και των πολλών σχολείων που ίδρυε η Ρωσία, ως αρχική εκκίνηση τη Συρία είχαν.

Το βιβλίο που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στην αραβική εθνική αναγέννηση ήταν το “Le réveil de la nation” (1906) του χριστιανού Μαρωνίτη Naguib Azoury (1870-1916), ενώ η μεγάλη μορφή του παναραβικού πολιτικού και κοσμικού μπααθισμού (Συρία, Λίβανος, Αίγυπτος, Ιράκ, Λιβύη) υπήρξε ο φιλόσοφος Michel Aflag (1910-1989), ελληνορθόδοξος από τη Δαμασκό. Εκεί δηλαδή που από την περασμένη Κυριακή ενταφιάστηκε οριστικά και αμετάκλητα το πολιτικό ρεύμα του Μπααθισμού.

Ο αραβικός εθνικισμός απέτυχε τελικά να δημιουργήσει μια ανά κράτος εθνική συνείδηση τέτοια που να υπερβαίνει τη θρησκευτική και φυλετική. Για παράδειγμα, στο Ιράκ το σιιτικό στοιχείο, καταπιεσμένο από τη σουνιτική μειοψηφία που κατείχε την εξουσία, εκμεταλλεύτηκε την πτώση του Σαντάμ μετά τον δεύτερο πόλεμο του Κόλπου.

Το ίδιο έκαναν και οι Κούρδοι στον Βορρά. Στη Συρία η αλαουιτική-σιιτική μειονότητα, που κατείχε μέσω της οικογένειας Άσαντ την εξουσία, δεν μπόρεσε να ελέγξει τη σουνιτική πλειοψηφία, όπως, και εδώ, τους Κούρδους, που, ασφυκτιώντας σε “ξένα” κράτη, παίζουν διαχρονικό έναν υπονομευτικό ρόλο, προσδοκώντας την πολυπόθητη εθνική τους ανεξαρτησία.

Οι εξελίξεις σήμερα 

Η ανατροπή της τελευταίας στον αραβικό κόσμο μπααθικής κυβέρνησης (με χαρακτηριστικά παραπαίοντος στυγνού καθεστώτος) στη Συρία είναι γεγονός. Η Δαμασκός έπεσε στα χέρια τζιχαντιστικών οργανώσεων. Αναμφίβολα, μία στρατηγική μεταβολή στις ισορροπίες ισχύος είναι σε εξέλιξη στο διεθνές σύστημα.

Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο διεθνολόγος Γιάννης Χουβαρδάς, «στην “κορυφή” του συστήματος ο μεγάλος κερδισμένος είναι οι ΗΠΑ.

Η βάση της Ρωσίας και ένας κόμβος της Κίνας για την προβολή ισχύος στη Μέση Ανατολή έχει πλέον εκλείψει. Ο άξονας επιρροής του Ιράν δέχεται καίριο πλήγμα. Το Ισραήλ ευκολύνεται στην επέκταση των ζωνών “ασφαλείας” του και στην ομαλοποίηση σχέσεων με κράτη της περιοχής, στο φόντο της κατοχής/προσάρτησης των Παλαιστινιακών εδαφών.

Το άνοιγμα του συριακού περάσματος δίνει δυναμική σε δυτικά σχέδια για την οικονομική/ενεργειακή ολοκλήρωση της Μέσης Ανατολής με την Ευρώπη, με αγωγό τη ΝΑΤΟϊκή Τουρκία (ανταγωνιστικότερα απ’ αυτά της Μεσογείου), εφόσον βέβαια μείνει ανοιχτό.

Η αναδιάταξη των συντελεστών ισχύος των ΗΠΑ από τη Μέση Ανατολή προς τον Ινδοειρηνικό και την Αν. Ευρώπη, με τη διατήρηση παρουσίας σε στρατηγικά σημεία της Μέσης Ανατολής, είναι πιο εύκολη στο νέο πλαίσιο. Αντίθετα, ο μεγάλος χαμένος είναι η Ρωσία.

Η εξάρτηση από την Τουρκία για τη διατήρηση των οποιονδήποτε ερεισμάτων της στη Συρία και για την αποφυγή μετατροπής της Μαύρης Θάλασσας σε ΝΑΤΟϊκή λίμνη μεγαλώνει. Ένα σημαντικός πυλώνας για την ανάπτυξη της στρατηγικής της συνεργασίας με το Ιράν δεν υφίσταται πλέον.

Η ανισομετρία στη σχέση στρατηγικής συνεργασίας Κίνας-Ρωσίας μεγαλώνει και άλλο υπέρ του Πεκίνου. Συνεπώς, η προοπτική ανάδειξης της Ρωσίας σε πυρήνα των διαδικασιών για την ευρασιατική ολοκλήρωση δέχεται σημαντικό πλήγμα.

Η Τουρκία 

Προς ώρας, η Τουρκία είναι ο μεγάλος κερδισμένος σε περιφερειακό επίπεδο. Η επιρροή της επεκτείνεται με ανομοιομορφία σε όλη την επικράτεια της Συρίας δυτικά του ποταμού Ευφράτη. Οι SDF έχασαν σχεδόν όλα τα εδάφη με ισχυρό κουρδικό στοιχείο σε αυτήν την περιοχή, ενώ τα κέρδη τους από την αποχώρηση των δυνάμεων Άσαντ στην κεντρική και ανατολική χώρα είναι σε μέρη που κυριαρχεί το αραβικό στοιχείο.

Η σημασία της Τουρκίας για την κεφαλαιοποίηση από τη Δύση των κερδών της ήττας της Ρωσίας και του Ιράν γίνεται πλέον κολοσσιαία. Το ίδιο ισχύει από πλευράς Ιράν και Ρωσίας, ενώ θα οξύνεται η πίεση εναντίον τους. Αντίθετα, η αξία των SDF ανατολικά του Ευφράτη συρρικνώνεται για ΗΠΑ-Ρωσία.

Μία σύγκρουση με την Τουρκία για τη στήριξη της κουρδικής δομής είναι επικίνδυνη για τις πρώτες και ανώφελη για τη δεύτερη, απεύχονται οι ΗΠΑ. Άλλωστε, οι διαφορές τους με την Τουρκία είναι τακτικού χαρακτήρα, ενώ η στρατηγική σύμπλευσή τους παράγει συνεννοήσεις και κρατά τις ΗΠΑ μακριά από την αντιπαράθεση Τουρκίας-SDF.

Την ίδια ώρα, η Άγκυρα σωρεύει ισχύ για να αυξήσει ερείσματα σε Λίβανο και Ιράκ, όπου αναμένεται αποδυνάμωση των φιλοϊρανικών παρατάξεων. Η Τουρκία έχει ήδη στρατιωτική παρουσία στο βόρειο Ιράκ, ενώ επιδρά σε μέρος του κουρδικού-ιρακινού συστήματος εξουσίας.

Αντίστοιχα μία κλιμάκωση της αντιπαράθεσης του Ιράν με ΗΠΑ και Ισραήλ θα προσφέρει ευκαιρίες για την αύξηση της επιρροής της Τουρκίας σε νότια και κεντρική Ασία. Σε αυτήν την περίπτωση, ο άξονάς της με το Αζερμπαϊτζάν δύναται να ενεργοποιηθεί για τη μόχλευση των Αζερικών πληθυσμών στο Ιράν, όπως και ο Οργανισμός Τουρκικών Κρατών στην ευρύτερη Κασπία.

Παράλληλα, η αξιοπιστία της Τουρκίας ως ηγέτη μεγαλώνει στον ισλαμικό-τουρανικό χώρο. Έτσι όμως αυξάνουν και τα ερείσματά της σε παρατάξεις-κυβερνήσεις προσανατολισμένες στο πολιτικό Ισλάμ. Ως εκ τούτων, η Τουρκία ωφελείται στη διεύρυνση των ζωνών κυριαρχίας και στη συγκρότηση μίας σφαίρας προνομιακής επιρροής στην εγγύς περιμετρική ζώνη της, στα πλαίσια ενός σχεδίου κατοχύρωσής της ως μία πολυπεριφερειακή δύναμη.

Το Ισραήλ 

Το Ισραήλ είναι, επίσης, στους μεγάλους ωφελημένους. Η στρατιωτική δράση για την επέκταση της ζώνης “ασφαλείας” του από το κατεχόμενο Γκολάν προς τη νότια Συρία έχει ήδη ξεκινήσει. Το ύψωμα των Ερμών, εντός συριακού εδάφους, παρέχει πλήρη κάλυψη στα κατεχόμενα υψίπεδα του Γκολάν, από κάθε ανεπιθύμητη πυραυλική επίθεση και συνάμα γίνεται σημείο ισοπέδωσης της Δαμασκού, αν χρειαστεί. Το Τελ Αβίβ επιδιώκει δέσιμο των Δρούζων με τις δομές του ισραηλινού κράτους, ενώ αποπειράται συνεννοήσεις με φράξιες των τζιχαντιστών.

Πρόσθετα, οι οδοί ανεφοδιασμού της Χεσμπολάχ στον Λίβανο μέσω Συρίας έχουν καταστεί αδρανείς. Σε αυτό το φόντο, οι πρόνοιες της συμφωνίας για την κατάπαυση του πυρός στον νότιο Λίβανο δύναται να εργαλειοποιηθούν για την παραμονή των στρατευμάτων του και τη συνέχιση των επιθέσεών του εκεί.

Αντίστοιχα, η απομόνωση των παλαιστινιακών οργανώσεων θα ενταθεί. Το Ισραήλ είναι άνετο να συνεχίσει τη γενοκτονία στη Γάζα και να εντείνει τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Δυτική Όχθη. Επιπλέον, η απομόνωση αυξάνει την πίεση στις παλαιστινιακές οργανώσεις για μία συμφωνία-συνθηκολόγηση μαζί του, αλλά και για τη μεγαλύτερη πρόσδεσή τους στην Τουρκία.

Μία αποδοχή από μέρους τους ενός πλήρως εξαρτημένου από το Ισραήλ παλαιστινιακού κράτους και μονάχα σε θύλακες και όχι στα εδάφη που προβλέπουν τα σχετικά ψηφίσματα του ΟΗΕ είναι πιο δελεαστική σε αυτό το περιβάλλον.

Η Τουρκία έχει ωθήσει, άλλωστε, τις εξελίξεις προς αυτόν τον δρόμο και προ 20ετίας, πρωταγωνιστώντας σε μία διαδικασία “εξημέρωσης” της Χαμάς, την οποία και διέκοψε η παγίωση της συμμαχίας Ιράν-Συρίας και η ήττα των Ισλαμιστών στην πρώτη φάση του πολέμου στη Συρία, τους οποίους τότε υποστήριξε η Χαμάς. Αναμφίβολα, το σχέδιο “Μεγάλο Ισραήλ” περνάει σε νέα ανώτερη φάση υλοποίησης.

Το Ιράν 

Αντίθετα, το Ιράν είναι στους μεγάλους χαμένους της κατάληξης του πολέμου στη Συρία. Ο άξονας επιρροής του από το Αφγανιστάν στη Μεσόγειο, με προεκτάσεις στην Αραβική Χερσόνησο, δέχεται καίριο πλήγμα. 

Η έξωσή του από τη Συρία έχει ευρύτατες συνέπειες. Η στήριξη της Χεσμπολάχ στον Λίβανο δυσκολεύει πολύ. Η πίεση στις πολιτοφυλακές του στο Ιράκ αναμένεται να κλιμακωθεί.

Η Τουρκία και η Σαουδική Αραβία θα εκμεταλλευτούν τη δύσκολη θέση του για να απαιτήσουν υποχωρήσεις του σε Μεσοποταμία και Υεμένη, οι οποίες θα είναι εις βάρος των Ιρακινών Σιιτικών πολιτοφυλακών και των Χούθι. Η μείωση της επιρροής του στη Μέση Ανατολή ανοίγει την όρεξη και του Ισραήλ, ενώ ελαττώνει και την ισχύ του στις διαπραγματεύσεις με τις ΗΠΑ για το πυρηνικό του πρόγραμμα.

Η σχέση του με την Κίνα γίνεται πιο ανισομερής, ενώ χάνεται ένας σημαντικός πυλώνας ανάπτυξης των σχέσεών του με τη Ρωσία. Επόμενα, η προοπτική παγίωσης της Τεχεράνης ως ένα αυτόνομο γεωπολιτικό κέντρο ισχύος στον νέο κόσμο αδυνατίζει διακριτά.

Στο εσωτερικό της Συρίας 

Η συντριπτική επικράτηση των τζιχαντιστών και η ανομοιόμορφη συμμαχία και εξάρτησή τους από την Τουρκία κάνει πλέον πιθανή την εμφάνιση μίας ενιαίας, ίσως πιο αποκεντρωμένης, ισλαμικής Συρίας. Μία άλλη πιθανότητα είναι μία ομοσπονδιακή Συρία, όπου η Σαρία θα έχει κυρίαρχο ρόλο στο μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας, μία εξέλιξη που φαντάζει όμως δύσκολη αν δεν ικανοποιηθούν ορισμένες αξιώσεις της Άγκυρας ως προς τους Κούρδους και τις πολιτικές εκφράσεις τους.

Η μετατροπή της Συρίας σε τζιχαντιστική μαύρη τρύπα, που θα βυθίσει στο χάος όλη την περιοχή, και η ανάδυση ενός Εμιράτου στα πρότυπα του Αφγανιστάν δεν μπορεί επίσης να αποκλειστεί… Σε κάθε περίπτωση, οι σκοταδιστικές ιδέες και δράσεις των τζιχαντιστών και τα “παίγνια” των παικτών ισχύος προμηνύουν μόνο αρνητικές εξελίξεις για τους λαούς της Συρίας και της Μέσης Ανατολής.

Παράλληλα, η μεταβολή στις διεθνείς ισορροπίες ισχύος θα επηρεάσει το “παζάρι” ΗΠΑ-Ρωσίας και ΗΠΑ-Ιράν. Η Μόσχα ωθείται να δράσει πιο αποφασιστικά στον μετασοβιετικό χώρο αν θέλει να διασωθεί ως μεγάλη δύναμη, κάτι που πρωτίστως αφορά τη βελτίωση των θέσεών της στην Ουκρανία.

Οι ΗΠΑ και η Δύση, αποθρασυσμένες από τη νίκη στη Συρία, έλκονται να πιέσουν πολύ περισσότερο Ρωσία και Ιράν. Η Τεχεράνη θα αναγκαστεί σε ελιγμούς αν θέλει να επιβιώσει ως περιφερειακή δύναμη. Μία πιο τολμηρή στάση στο πυρηνικό της πρόγραμμα ή ένας ορισμένος αναπροσανατολισμός της προς τη Δύση είναι οι πιο πιθανές επιλογές της. Σε όλα τα ενδεχόμενα, οι ανταγωνισμοί για το ξαναμοίρασμα του κόσμου γίνονται πιο περίπλοκοι και επικίνδυνοι για τους λαούς.

Οπότε, το λογοπαίγνιο του Οδυσσέα Ελύτη ανανεώνεται στο ίδιο ιστορικό βάθος και στο πρώτο τέταρτο πλέον του 21ου αιώνα: «Ξημερώθηκα έχοντας διατρέξει την ιστορία του θανάτου της Ιστορίας, ή μάλλον την ιστορία της Ιστορίας του θανάτου (και αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο)».

Πηγή: hellasjournal.com